„Autyzm niskofunkcjonujący”, „autyzm wysokofunkcjonujący” – co je łączy, a co różni?
Autyzm (ASD) to całe spektrum zaburzeń, które u różnych osób mogą objawiać się na różne sposoby i w różnym stopniu, mniejszym lub większym, mogą wpływać na ich życie. Nie są to również zaburzenia jednowymiarowe: osoba na spektrum autyzmu może dobrze radzić sobie w jednym obszarze życia, jednocześnie doświadczając bardzo dużych trudności w innym. Dlatego obecnie coraz częściej mówi się o tym, że spektrum autyzmu nie przypomina prostej, na której można się znajdować w określonym punkcie, na początku lub na końcu. Jest bardziej jak pajęczyna albo jak układ współrzędnych.
Pisaliśmy już o tym w wielu naszych artykułach, w tym w ostatnim poświęconym odmianom autyzmu i temu, co niebawem zmieni się w klasyfikacji zaburzeń ze spektrum. Dziś przyglądamy się, często używanym potocznie, określeniom “autyzm niskofunkcjonujący” i “autyzm wysokofunkcjonujący”, czyli opisującym osoby, które doświadczają jednocześnie wielu trudności w wielu sferach życia i takie, które funkcjonują na co dzień dobrze i u których nietypowy sposób funkcjonowania układu nerwowego przejawia się często w bardzo subtelny sposób.
Aktualnie – zgodnie z klasyfikacją chorób ICD-10 – do spektrum autyzmu wlicza się zarówno osoby z rozpoznaniem tzw. autyzmu dziecięcego (którego objawy uwidaczniają się przed trzecim rokiem życia), autyzmu atypowego (którego objawy pojawiają się później, i często nie spełniają wszystkich kryteriów diagnostycznych) oraz Zespołu Aspergera. Tę ostatnią jednostkę często określa się mianem “łagodniejszej odmiany autyzmu”. ZA dotychczas rozpoznawano u osób, które z boku funkcjonują na co dzień dobrze, czasami niemal tak, jak osoby neurotypowe – ale również towarzyszą im, choć z reguły w mniejszym nasileniu, trudności w komunikacji z innymi, skłonność do sztywnych wzorców zachowań i niechęć do zmian. Duże zmiany w zakresie odmian autyzmu i diagnozy autyzmu przyniesie nowa (obowiązująca od przyszłego roku) edycja Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-11: nie będzie już w niej mowy o autyzmie atypowym, dziecięcym lub Aspergerze, a jedynie zbiorczo o “zaburzeniach ze spektrum autyzmu”. Pacjenci będą jednak dzieleni w ramach nowej klasyfikacji na sześć podgrup, w zależności od tego, na jakim są poziomie intelektualnym i komunikacyjno-językowym. Osoby ze spektrum autyzmu, które funkcjonują na najniższym poziomie – z niepełnosprawnością intelektualną i niemówiące lub doświadczające bardzo poważnych problemów w codziennej komunikacji – otrzymają diagnozę “zaburzenie ze spektrum autyzmu z upośledzeniem rozwoju intelektualnego i z brakiem języka funkcjonalnego”. Natomiast te, które funkcjonują relatywnie najlepiej (często te, które zgodnie z obecną klasyfikacją otrzymałyby diagnozę Zespołu Aspergera) otrzymają rozpoznanie “zaburzenie ze spektrum autyzmu bez upośledzenia rozwoju intelektualnego i z łagodnym upośledzeniem lub bez upośledzenia funkcjonalnego języka”.
Zwracajmy uwagę na język
Przytoczone powyżej nowe określenia diagnostyczne, odpowiadają często używanym potocznie hasłom “autyzm niskofunkcjonujący” i “autyzm wysokofunkcjonujący”. Używamy ich w tym artykule, aby zwrócić Waszą uwagę na różne obrazy kliniczne autyzmu. Warto jednak podkreślić, że są to określenia nieużywane w języku fachowym, a niektóre osoby znajdujące się na spektrum postrzegają je jako obraźliwe. Określenia te nie w pełni oddają także wielowymiarowość spektrum autyzmu (osoba „niskofunkcjonująca” może na przykład radzić sobie dobrze w obszarze, który jest jednocześnie główną trudnością osoby „wysokofunkcjonującej”).
Zgodnie z ideą autyzmu jako spektrum – zastanówmy się, co łączy, a co różni od siebie osoby z autyzmem niskofunkcjonującym oraz wysokofunkcjonującym?
Jakie objawy może dawać w codziennym życiu „autyzm niskofunkcjonujący”?
Duże trudności w komunikowaniu się i posługiwaniu mową
Osoby znajdujące się na spektrum autyzmu, które funkcjonują na niskim poziomie, mają duże trudności w komunikowaniu się z innymi. Zazwyczaj całkowicie nie rozumieją metafor, pojęć abstrakcyjnych (np. związanych z emocjami), żartów oraz ironii. Osoby, u których objawy są najbardziej nasilone, mają również duże trudności w samym mówieniu: często mówią niewyraźnie i bełkotliwie, a niektóre nie mówią w ogóle lub posługują się pojedynczymi słowami.
Obniżony poziom inteligencji
Większość osób z ASD, które doświadczają poważnych trudności w codziennym funkcjonowaniu, ma iloraz inteligencji poniżej przeciętnej, i w przypadku wielu z nich można mówić o niepełnosprawności intelektualnej. To osoby, które w przeciwieństwie do Pacjentów z „autyzmem wysokofunkcjonującym” (tych, którzy w codziennym życiu radzą sobie lepiej), z reguły przez całe życie potrzebują pomocy w codziennych czynnościach.
Potrzeba silnej stymulacji – lub wręcz przeciwnie
Niektóre osoby na spektrum autyzmu potrzebują silnej stymulacji, aby doświadczyć jakichkolwiek przyjemnych doznań lub się uspokoić. Z tego powodu niektóre z nich bardzo lubią silne bodźce, takie jak czyjś mocny uścisk, jaskrawe światło lub głośne i dla większości nieprzyjemne dźwięki. Inne osoby z ASD są zaś z kolei nadmiernie wrażliwe, przez co skrajnie nieprzyjemne jest dla nich np. noszenie kilku warstw ubrań w mroźne dni lub przebywanie w hałasie.
Stereotypowe wzorce zachowań i aktywności
„Autyzm niskofunkcjonujący” często objawia się również tendencją do powtarzania w kółko tych samych czynności, często całkowicie bezsensownych (np. ciągłego machania rękami i nogami). Osoby z nasilonymi objawami ASD często mają również swoje – bardzo trudne do zrozumienia dla postronnych obserwatorów i bardzo ograniczone – zamiłowania i zainteresowania. Mogą być to np. zamiłowanie do zbierania drutów i bawienia się nimi, kolekcjonowanie guzików itp.
Zachowania kompulsywne
U osób z autyzmem bardzo często występuje również bardzo silna, granicząca z przymusem potrzeba wykonywania swoistych rytuałów w zachowaniu. Przypomina to objawy natręctw (OCD). U osób, u których zdiagnozowano „autyzm niskofunkcjonujący”, natręctwa te często przybierają formy samookaleczeń albo zachowań nieakceptowalnych społecznie (np. rozbierania się).
Cechy osób z „autyzmem wysokofunkcjonującym”
W przeciwieństwie do osób, u których rozpoznano autyzm niskofunkcjonujący, osoby wysokofunkcjonujące dobrze posługują się mową: z reguły nie mają problemów z samym mówieniem, lub doświadczają w tym obszarze niewielkich, niezwracających uwagi trudności. Poza tym:
Mogą względnie dobrze radzić sobie w komunikacji z innymi
Osoby wysokofunkcjonujące – choć również czują się w świecie emocji i relacji zagubione, co rozwijamy poniżej – często są w stanie nawiązywać i podtrzymywać relacje z innymi ludźmi. Niejednokrotnie wynika to z tego, że są one dobrymi obserwatorami i powtarzają zachowania i słowa zobaczone/usłyszane u innych w podobnych sytuacjach. Uważa się, że tę umiejętność “odtwarzania” oczekiwanych społecznie zachowań mają szczególnie dziewczynki i kobiety znajdujące się na spektrum – przez co aż po dziś dzień są one istotnie rzadziej diagnozowane. Często trudności w radzeniu sobie w społeczeństwie są u tych osób bardzo subtelne i przejawiają się np. poprzez reagowanie silnymi emocjami przy drobnych nieporozumieniach, lub pojedyncze nieadekwatne reakcje, takie jak śmiech po usłyszeniu smutnej informacji.
Również mają swoje stereotypowe zainteresowania, ale z reguły są one bardziej “przydatne”, niż u osób z autyzmem niskofunkcjonującym
Osoby z „autyzmem wysokofunkcjonującym” (dawniej: z Zespołem Aspergera) również mają ograniczone zainteresowania, i często poświęcają całe swoje życie jednemu hobby. W ich przypadku zainteresowania te często są jednak bardziej “życiowo użyteczne”. Osoby z wysokofunkcjonującym autyzmem częściej interesują się określonymi dziedzinami, np. motoryzacją, informatyką, ornitologią – i w tym kierunku się kształcą, a później nierzadko okazują się świetnymi fachowcami w swojej jednej dziedzinie. Dodatkowo niejednokrotnie wyróżnia ich sumienność, dokładność i wrażliwość na szczegóły. Zdarzają się również rzadkie przypadki, w których osoby z całościowymi zaburzeniami rozwojowymi rodzą się z wybitnymi uzdolnieniami (np. muzycznymi lub matematycznymi), i w tej jednej sferze okazują się “geniuszami”. Jest to jednak bardzo rzadkie zjawisko: tzw. Zespół Sawanta lub inaczej mówiąc zdolności wysepkowe – bo tak się to fachowo nazywa – dotyczą maksymalnie kilku procent osób ze zdiagnozowanym ASD (wbrew temu, co często widuje się w serialach i filmach).
Oczywiście nawet osoby, które pomimo zaburzeń ze spektrum autyzmu radzą sobie w życiu dobrze, mają zainteresowania cechujące się znacznie większym stopniem intensywności, niż u osób neurotypowych.
„Autyzm niskofunkcjonujący” i wysokofunkcjonujący – co je łączy?
Da się wyróżnić pewne “uniwersalne” zachowania i objawy, których na różny sposób doświadczają niemal wszystkie osoby znajdujące się na spektrum, bez względu na to, na jakim poziomie funkcjonują na co dzień. Są to:
Niechęć do zmian
Większość osób na spektrum ma dużą trudność w adaptowaniu się do zmian i są bardzo przywiązane do codziennej rutyny. Dzieci z autyzmem bardzo często mają np. swoją ulubioną drogę do szkoły i wpadają w rozpacz, gdy rodzic jeden raz chce pojechać inną.
Duża trudność w funkcjonowaniu w miejscu, gdzie “wiele się dzieje”
Tak, jak zostało to wyżej wspomniane, niektóre osoby z autyzmem mają silną potrzebę fizycznej i sensorycznej stymulacji, inne wręcz przeciwnie. Zdecydowaną większość z nich łączy jednak to, że nie lubią, gdy bodźców jest za dużo naraz. Kiedy znajdują się w miejscu, gdzie jednocześnie znajduje się dużo osób, gdzie jest głośno, gdzie świeci jaskrawe światło – z reguły reagują niepokojem i wycofaniem, choć osoby wysokofunkcjonujące lepiej sobie z tym radzą.
Zagubienie w świecie emocji i relacji
Niezależnie od poziomu rozwoju mowy i komunikacji z innymi, wielu osobom z autyzmem trudno jest zrozumieć źródło emocji doświadczanych przez innych, jak również okazać im w trudnych chwilach empatię i współczucie (choć, co warto wiedzieć, objawem neuronietypowości może być również hiperempatia!). Wielu z nich nie rozumie również metafor, żartów i ironii. Innym powszechnie występującym objawem jest również przesadna szczerość i bezceremonialne “mówienie, co się myśli”.
Warto podkreślić, że trudności, jakich nastręcza spektrum autyzmu na co dzień, można skutecznie łagodzić. Na psychoterapii czy treningu umiejętności społecznych już kilkuletnie dzieci mogą skutecznie uczyć się, jak rozpoznawać emocje, jak reagować na potrzeby innych i jak funkcjonować w neurotypowym świecie.
Inspiracją do stworzenia artykułu był Europejski Tydzień Autyzmu 2021, obchodzony w dniach 1-7 grudnia.
Serdecznie zapraszamy do udziału w szkoleniu online z cyklu Akademia Terapeuty PsychoMedic.pl, przygotowanego z myślą o studentach psychologii i szkół psychoterapii, psychologach, pedagogach, psychoterapeutach i psychiatrach zainteresowanych tematyką diagnozy psychologicznej. Program webinarium został opracowany w oparciu o nasze wieloletnie doświadczenie w interdyscyplinarnym diagnozowaniu ASD u dorosłych: jesteśmy nagradzanym ośrodkiem klinicznym, jednym z najczęściej polecanych Pacjentom, u których wskazana jest diagnostyka w kierunku zaburzeń ze spektrum.
Podczas spotkania, które poprowadzi mgr Agata Kowalska poruszymy między innymi takie zagadnienia, jak:
– Wstęp do diagnozy spektrum autyzmu u dorosłych;
– Jak przeprowadzić wywiad diagnostyczny z Pacjentem_ką i na co w szczególności zwrócić w jego trakcie uwagę?;
– Najczęstsze wątpliwości diagnostyczne – z czym można pomylić ASD i jak przeprowadzić diagnozę różnicową?
– MMPI-2, ADOS-2 i inne: jakie narzędzia i w jaki sposób wykorzystuje się najczęściej w trakcie diagnostyki zaburzeń ze spektrum? Jak dopasować testy psychologiczne do konkretnego Pacjenta_ki?
– Praca zespołowa w procesie diagnozy osób dorosłych ze spektrum autyzmu – jak efektywnie współpracować z innymi Specjalistami na rzecz Pacjenta i jak zarządzać procesem diagnozy interdyscyplinarnej;
– Omówienie procesu diagnostycznego na przykładach z praktyki klinicznej Prowadzącej.
Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej, kliknij.