Co to jest osobowość dyssocjalna i czym się różni od innych typów zaburzeń osobowości?
Osobowość dyssocjalna nazywana również antyspołecznym zaburzeniem osobowości (z ang. antisocial personality disorder, ASPD) to rodzaj zaburzenia osobowości, które charakteryzuje się przede wszystkim tendencją do lekceważenia ogólnie przyjętych norm społecznych, brakiem empatii, skłonnościami do manipulacji oraz nieumiejętnością budowania głębokich, satysfakcjonujących relacji z ludźmi. Osobowość dyssocjalna współwystępuje nierzadko z innymi zaburzeniami, na przykład depresyjnymi lub lękowymi, a także z podatnością na nadużywanie substancji psychoaktywnych. ASPD rozpoznawane jest u około 2-3 procent populacji, częściej u mężczyzn niż u kobiet.
W artykule omawiamy, co to jest osobowość dyssocjalna, czym różni się od innych typów zaburzeń osobowości i jakie mogą być przyczyny jej powstania. Odpowiadamy też na pytanie, czy osobowość dyssocjalną można leczyć.
Osobowość dyssocjalna: objawy
Osobowość dyssocjalna (nazywana również: aspołeczną, amoralną, psychopatyczną lub socjopatyczną) w klasyfikacji zaburzeń osobowości umieszczona została w tzw. wiązce B (z ang. Cluster B), obejmującej zaburzenia określane jako dramatyczno-niekonsekwentne. Oprócz osobowości dyssocjalnej wiązka ta obejmuje również: histrioniczne oraz narcystyczne zaburzenie osobowości, a także zaburzenie borderline (tzw. osobowość z pogranicza).
Jak rozpoznaje się osobowość dyssocjalną? Diagnoza stawiana jest najczęściej według kryteriów opisanych w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-11 lub kryteriów wskazanych w Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM-5. Tym, co wyróżnia ją od innych zaburzeń osobowości (a przede wszystkim od zaburzeń należących do pozostałych dwóch wiązek), jest konstelacja następujących cech i objawów:
• brak poszanowania norm społecznych i nieumiejętność podporządkowania się im (badania wykazały, że osoby z osobowością dyssocjalną częściej niż ogół społeczeństwa wchodzą w różnego rodzaju konflikty z prawem),
• brak poczucia odpowiedzialności, który ujawnia się zarówno w życiu zawodowym, jak i osobistym, w tym także w nieumiejętności dotrzymywania zobowiązań finansowych itp.,
• duża impulsywność, niezdolność do panowania nad sobą,
• skłonność do manipulacji i instrumentalnego traktowania innych osób w celu zaspokojenia własnych potrzeb lub uzyskania korzyści,
• kłamanie i dopuszczanie się oszustw, podawanie się za kogoś innego,
• brak empatii, chłód emocjonalny, nieodczuwanie wyrzutów sumienia, nieliczenie się z uczuciami innych osób,
• duża drażliwość, niska tolerancja frustracji, skłonność do agresywnych zachowań, które mogą przeradzać się w bójki,
• nieumiejętność planowania, a czasem także – przewidywania konsekwencji swoich działań, lekkomyślność
• brak troski o bezpieczeństwo zarówno swoje, jak i innych,
• powierzchowne relacje z ludźmi, niezdolność do budowania głębokich, satysfakcjonujących więzi,
• silny egocentryzm, przekonanie o swojej wyższości w stosunku do innych,
• skłonność do dominacji,
• obwinianie innych za swoje niepowodzenia,
• nieumiejętność wyciągania wniosków z własnych doświadczeń i uczenia się na błędach.
Diagnoza osobowości dyssocjalnej powinna być zawsze stawiana przez lekarza psychiatrę bądź doświadczonego psychologa diagnostę. Realizując proces diagnostyczny, bazują oni na wywiadzie klinicznym oraz obserwacji Pacjenta. Mogą także sięgać do testów psychologicznych, takich jak np. MMPI-2 (Minnesocki Wielowymiarowy Inwentarz Osobowości) lub innych. Rozpoznanie osobowości dyssocjalnej może nastąpić wyłącznie u osoby pełnoletniej, jakkolwiek w diagnozie mogą zostać uwzględnione udokumentowane zaburzenia zachowania, które pojawiły się już przed 15. rokiem życia.
Jakie mogą być przyczyny powstania osobowości dyssocjalnej?
Pomimo licznych badań na ten temat, do dziś nie ma jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób powstaje osobowość dyssocjalna. Zazwyczaj wskazuje się na kilka potencjalnych grup czynników. Wśród najważniejszych wymienić można:
• czynniki środowiskowe, związane głównie z nieprawidłowym funkcjonowaniem rodziny. Mowa tu między innymi o niedojrzałości emocjonalnej i/lub braku umiejętności wychowawczych rodziców (np. stosowanie surowej dyscypliny i niewspółmiernie dużych kar lub przeciwnie – niewielki nadzór nad dzieckiem). Negatywny wpływ na kształtowanie się osobowości młodego człowieka mają też: konflikty, przemoc lub agresja w rodzinie, brak lub nieobecność jednego z rodziców, nadużywanie alkoholu lub substancji psychoaktywnych, wykorzystanie seksualne, przejawianie postaw antyspołecznych przez jednego lub obojga rodziców, i in.
• przyczyny o charakterze genetycznym i fizjologicznym, takie jak np. wrodzone wady genetyczne ośrodkowego układu nerwowego, przebyty uraz głowy, mikrourazy mózgu u dzieci, dysfunkcje układu limbicznego (który reguluje między innymi funkcjonowanie emocjonalne oraz motywację człowieka), nieprawidłowości w obrębie płatów czołowych, itp.
Osobowość dyssocjalna: leczenie
Ze względu na to, że osoby z dyssocjalnym zaburzeniem osobowości cechują się niskim poziomem refleksyjności, nieodpowiedzialnością oraz brakiem umiejętności uczenia się na błędach – rzadko zdarza się, aby same poszukiwały możliwości leczenia. Do wzięcia udziału w terapii zazwyczaj nakłaniają ich bliscy lub – w bardziej drastycznych sytuacjach – zmusza ich do tego sąd. Niska motywacja Pacjenta i jego negatywne nastawienie mogą stanowić istotną przeszkodę w osiągnięciu wymiernych rezultatów terapii. Nie oznacza to jednak, że leczenie nie jest możliwe i nie ma szans zakończyć się sukcesem.
Za jedną z najskuteczniejszych form oddziaływań terapeutycznych w przypadku antyspołecznego zaburzenia osobowości uważa się wieloletnie programy resocjalizacyjne, których istotnym elementem jest profesjonalna psychoterapia. Zazwyczaj jest ona prowadzona w nurcie psychodynamicznym lub poznawczo-behawioralnym. Może mieć charakter indywidualny lub grupowy. Niekiedy wskazane jest, aby w procesie terapeutycznym uczestniczyli także inni członkowie rodziny. Leczenie farmakologiczne stosuje w tym wypadku rzadko – niemal wyłącznie w sytuacji, gdy dochodzi do współwystępowania innych zaburzeń, np. depresji lub zaburzeń lękowych.
Diagnoza i terapia zaburzeń osobowości w PsychoMedic
W klinice PsychoMedic oferujemy wszechstronne psychologiczno-psychiatryczne wsparcie między innymi w zakresie diagnozy oraz leczenia zaburzeń osobowości. W naszych placówkach mogą Państwo umówić się zarówno na wizytę u psychologa, jak i na konsultację z lekarzem psychiatrą. Zatrudniamy również grono doświadczonych psychoterapeutów, którzy specjalizują się w skutecznym pomaganiu Pacjentom doświadczającym zaburzeń osobowości.