Fobia – czym jest, jak odróżnić ją od zwykłego strachu i jak ją leczyć?
Każdy z nas się czegoś boi – to fakt. Zdecydowana większość z nas ma także swoje “coś”, czego boi się w większym stopniu, niż inni: ktoś może szczególnie obawiać się dużych psów, bo w dzieciństwie go/ją taki zaatakował, kto inny będzie miał awersję do latania samolotami, mając w pamięci niebezpieczne turbulencje w trakcie lotu sprzed kilku lat. Dopóki jednak nasz lęk nie dezorganizuje nam życia, zazwyczaj nie wymaga leczenia ani poświęcania mu szczególnej uwagi. Może być jednak tak, że zetknięcie się z obiektem lęku wywołuje ogromne cierpienie psychiczne i szereg innych objawów, a nasze obawy przed jakimś bodźcem lub sytuacją sprawiają, że rezygnujemy z ważnych dla siebie rzeczy albo zaniedbujemy swoje zdrowie. Jeśli tak jest, to przyczyną problemów może być fobia: jedno z zaburzeń psychicznych, które wymaga leczenia.
Fobia to zaburzenie, które objawia się utrwalonym, powtarzającym się i bardzo silnym lękiem przed jakimś bodźcem. Owym “bodźcem” może być tak naprawdę wszystko: fobia może dotyczyć zarówno jakiejś sytuacji (np. przyjmować postać panicznego lęku przed sytuacją dostawania zastrzyku, pobierania krwi albo egzaminu), osób (np. lekarzy, księży, policjantów) albo zwierząt (szczególnie częsta jest arachnofobia, czyli lęk przed pająkami). Nieco częściej występuje u kobiet. Choć bywa traktowana pobłażliwie, jako wyraz “panikarstwa” lub “tchórzostwa”, w rzeczywistości nie ma z tym nic wspólnego: jest zaburzeniem natury psychicznej, a osoba nim dotknięta w większości przypadków nie ma nad swoim lękiem kontroli. Jeżeli objawy fobii dotkliwie wpływają na życie Pacjenta, mogą do niej dołączyć także stany depresyjne. Zdarza się również, że objawy przypominające fobię są w rzeczywistości jednym z objawów depresji, która okazuje się głównym problemem Pacjenta – to jednak kwestie, które wymagają diagnostyki w gabinecie psychoterapeuty lub psychiatry.
Fobia – przyczyny
Nie ma jednego, uniwersalnego powodu, dla którego u danej osoby wystąpi fobia. Przyczyny tego stanu często mają podłoże genetyczne, podobnie jak w przypadku innych zaburzeń lękowych – fobia bywa “dziedziczona”, a osoby, w których bliskiej rodzinie występowały fobie, są statystycznie bardziej narażone na rozwinięcie się u nich tego zaburzenia. Trwają także badania nad tym, czy za fobię może odpowiadać nieprawidłowe działanie mózgu (np. nieprawidłowa praca neuroprzekaźników albo nadaktywność ciała migdałowatego – części mózgu, która wpływa na nasze zachowanie i na sposób, w jaki zapamiętujemy doświadczone w przeszłości emocje).
Wiadomo też, że fobia może rozwinąć się w odpowiedzi na wczesne, negatywne doświadczenia związane z jakimś bodźcem. Przykładowo osoba, którą straszono w dzieciństwie pająkami albo która widziała, jak osoby w jej otoczeniu panicznie boją się pająków, może w dorosłości cierpieć z powodu arachnofobii. Przyczyny fobii mogą również leżeć w pojedynczym, ale traumatycznym doświadczeniu: nieprawidłowo wykonany i bardzo bolesny zabieg medyczny może utrwalić fobiczny lęk przed pobieraniem krwi, a u osoby, która doświadczyła wypadku samochodowego, może rozwinąć się fobia związana z samym jeżdżeniem autem.
Wreszcie – na co wskazują niektóre teorie psychologiczne – może być tak, że fobia jest swego rodzaju “maską” dla innego rodzaju problemu, a objawy lęku fobicznego są jedynie sposobem, w jaki umysł człowieka manifestuje obecność innego problemu. Zdarza się, że osoba dotknięta fobią podejmuje psychoterapię, w trakcie której zaczyna przyglądać się swoim emocjom, i okazuje się, że lęk, który odczuwała na przykład przed egzaminami, był jedynie wyrazem jej głównego problemu: bardzo niskiej samooceny i obawy przed porażką, do czego trudno było jej się przyznać samej przed sobą i to zaakceptować.
Jak odróżnić “zwykły” lęk od fobii?
Warto podkreślić, że czym innym jest lęk, a czym innym strach. Strach jest adaptacyjną reakcją na to, co faktycznie może okazać się zagrożeniem. Wiele osób automatycznie reaguje strachem na przykład na widok węża – w psychologii uważa się to za normalną reakcję, nabytą wskutek doświadczeń naszych przodków, którzy żyli w lasach i dla których ugryzienie gada mogło być śmiertelnym niebezpieczeństwem. Lęk zawsze jest natomiast w pewnym stopniu irracjonalny: to reakcja na coś, co w rzeczywistości nie może wyrządzić nam krzywdy, a przynajmniej nie aż takiej, o jakiej myślimy. Każdy z nas może się czegoś irracjonalnie lękać, ale najczęściej nie tak, aby można było mówić o fobii.
Fobia opiera się na odczuwaniu lęku, ale o bardzo dużym stopniu nasilenia – takim, że prowadzi do ogromnego napięcia emocjonalnego w reakcji na bodziec, który w rzeczywistości jest niegroźny lub nie aż tak groźny. Objawy nie mijają mimo zapewnień innych osób, że “nie ma się czego bać” i mimo tego, że Pacjent/ka widzi, że inni ludzie faktycznie nie obawiają się przedmiotu jego/jej fobii.
Fobię można zdiagnozować, jeżeli osoba:
- Przeżywa duży lęk przed przedmiotem fobii (tzw. bodźcem), dużą obawę przed zetknięciem się z bodźcem, i/lub przejawia utrwaloną tendencję do unikania tego bodźca (np. nie stawia się na egzaminach, unika szczepień ochronnych);
- Doświadcza w reakcji na zetknięcie się z bodźcem objawów ze strony ciała (zawsze albo tylko czasami): mogą być to pełnowymiarowe ataki paniki, a także, między innymi: przyśpieszone bicie serca, trzęsienie się, suchość w ustach, duszenie się, mdłości, zawroty głowy, uderzenia gorąca;
- Czuje, że doświadczane przez nią objawy są źródłem znaczącego cierpienia i/albo w znaczący sposób wpływają na jej życie;
- Doświadcza wyżej wymienionych objawów lęku stricte z powodu danego bodźca.
Rodzaje fobii
Jak zostało już wyżej wspomniane, tak naprawdę nie ma rzeczy, której nie może dotyczyć fobia. Rodzaje fobii opisane dotąd w literaturze można liczyć w dziesiątkach, jednak najczęstsze z nich to:
- Agorafobia, czyli lęk przed tłumem, miejscami publicznymi i/lub podróżami (wszystkimi wymienionymi albo tylko niektórymi z powyższej listy);
- Obawa przed zwierzętami, np. pająkami (arachnofobia), psami (kynofobia);
- Akrofobia, czyli tzw. lęk wysokości;
- Klaustrofobia;
- Nyktofobia, czyli lęk przed nocą/ciemnością;
- Nasilony lęk przed śmiercią (przejawiający się unikaniem rozmów o śmierci i wszystkiego, co się z nią wiąże, czyli np. ceremonii pogrzebowych) – tanatofobia;
- Aerofobia – lęk przed lataniem samolotami;
- Tokofobia, czyli lęk przed ciążą i jej możliwymi powikłaniami, a w szczególności przed porodem;
- Częste są również obawy związane z chorobami i zabiegami medycznymi: szczególnie często występują fobiczne lęki przed wizytami u dentysty – dentofobia, lęk przed krwią oraz pobieraniem krwi – hematofobia, a także lęki przed niektórymi chorobami: szczególnie przed chorobami wenerycznymi, AIDS oraz nowotworami (kancerofobia). Należy jednak rozróżnić lęk przed zapadnięciem na daną chorobę/lęk przed sytuacjami, w jakich można się nią zarazić, od przepełnionego lękiem przekonania, że ma się już objawy tej choroby – ta druga sytuacja wskazuje raczej na występowanie u osoby lęku o zdrowie (dawniej określanego jako zaburzenia hipochondryczne), nie fobii.
Szczególną odmianą fobii jest fobia społeczna, która objawia się lękiem przed poznawaniem nowych osób, przemawiania w większym gronie, a czasem nawet lękiem przed samym wychodzeniem z domu i stykaniem się z nieznanymi sobie ludźmi. Fobia społeczna najczęściej daje o sobie znać już w dzieciństwie – czasem pojawia się “sama z siebie”, czasem w reakcji na negatywne doświadczenia z rówieśnikami w przedszkolu lub szkole. Nieleczona niemal zawsze prowadzi do dużych trudności w życiu i problemów z ukończeniem edukacji, zdobyciu przyjaciół lub partnera/ki.
Jak leczy się fobię?
To, czy fobię się leczy, zależy przede wszystkim od tego, czy i jaki ma ona wpływ na życie dotkniętej nią osoby. Jeżeli dotyczy ona rzadkich i specyficznych sytuacji, których Pacjent/ka po prostu może unikać bez szkody dla siebie, z reguły nie ma potrzeby leczenia fobii. W sytuacji, gdy osoba jest natomiast zmuszona zetknąć się z bodźcem będącym źródłem fobii – np. zastrzykiem – można zastosować doraźne wsparcie, np. w postaci podania Pacjentowi leków przeciwlękowych lub uspokajających.
W sytuacji, gdy fobia jest jednak źródłem znaczącego cierpienia człowieka, albo gdy po prostu utrudnia mu ona życie, warto jest podjąć psychoterapię. Najczęściej zaleca się w tym przypadku terapię poznawczo-behawioralną CBT, która jest ukierunkowana na zmianę sposobu myślenia o bodźcu wywołującym lęk i naukę radzenia sobie z objawami fobii. Niektórzy terapeuci pomagają także Pacjentom poprzez tzw. odwrażliwianie, czyli – o ile jest to możliwe – stopniowe oswajanie w gabinecie z bodźcem wywołującym lęk. Jeżeli fobia jest natomiast przejawem innego problemu, np. nadal przeżywanych traumatycznych zdarzeń z przeszłości, zaleca się psychoterapię psychodynamiczną. Jej głównym celem jest przede wszystkim lepsze poznanie siebie i mechanizmów rządzących własnym zachowaniem, tak, aby nieświadome wewnętrzne konflikty nie dawały skutków ubocznych w postaci objawów fobii.
Obok psychoterapii, gdy objawy fobii są bardzo nasilone i utrudniają codzienne funkcjonowanie, stosuje się czasem na stałe leki przepisane przez psychiatrę – przeciwlękowe i/lub przeciwdepresyjne, które pozwalają na zniesienie najbardziej dokuczliwych dla Pacjenta objawów i ustabilizowanie stanu psychicznego.