Obiekt przejściowy a symbolizm
Winnicottowski obiekt przejściowy to pierwszy szczególnie ważny obiekt – symbol w życiu dziecka. Oto mamy pośrednią strefę doświadczania znajdującą się między rzeczywistością wewnętrzną małego człowieka a zewnętrznością. Obszar przejściowy to obszar pomiędzy dzieckiem a matką. Symbolizacja to też strefa pomiędzy: symbol łączy nadane znaczenie (wewnętrzność) i przedmiot. Zarówno proces tworzenia obiektu przejściowego jak i symbolizacja zawierają elementy fantazjowania. Dźwięki używane przez dziecko, które nie mają odzwierciedlenia w słowach – stają się symbolami słów. Dziecko słowo (symbol) używa, a rodzic je rozumie. Kocyk będący obiektem przejściowym, czyli elementem przestrzeni doświadczającej, staje się czymś więcej niż kawałkiem wełny – jest czymś znaczącym, np. symbolem piersi. Bez fantazjowania nie ma ani obiektu przejściowego ani symbolu. Symbolizm w szerokim znaczeniu jest to pośredni, przenośny sposób reprezentacji nieświadomej treści. Symbol obejmuje coś więcej niż treść, zawiera „to coś” , czego za pomocą języka, będącego narzędziem rozumu, nie da się wyrazić. Obiekt przejściowy to też przestrzeń pomiędzy, którą należy rozumieć przede wszystkim intuicyjnie a nie świadomie i poznawczo.
Według Donalda Winnicotta obecność obiektu przejściowego w rozwoju wczesnodziecięcym to podwaliny dla przyszłego procesu symbolizacji. Zdolność do fantazjowania daje możliwość odróżniania fantazji od faktów – odróżniania wewnętrznych obiektów od zewnętrznych. To droga w życiu dziecka, kiedy przechodzi ono od czystej subiektywności do obiektywizmu. Dzięki temu dziecko może zaakceptować różnice i podobieństwa. Obiekt przejściowy to konkretne, niepowtarzalne powiązanie powstałe za przyzwoleniem rodzica, a o jego wartości stanowi olbrzymi ładunek emocjonalny, jakim dziecko obdarza ten obiekt. Obiekt przejściowy to symbol rozwijania więzi w przyszłości – symbol wchodzenia w kontakt z czymś co nie należy do ja. Każde dziecko posiada obiekt przejściowy na wyłączność – możemy powiedzieć że to jest jego własny symbol – jego własny kod genetyczny.
Symbol w psychoanalizie odgrywa wiele ról. Symboliczne może być na przykład marzenie senne jako wyraz pragnienia albo objaw jako wyraz obronnego konfliktu. Zarówno w snach jak i w objawach symbole wyrażają treści nieświadome w sposób przenośny (czasami łatwiejszy a czasami trudniejszy do rozszyfrowania). Ogólnie termin symboliczny stosowany jest na określenie związku między jawną treścią zachowania (myśli, słowa) a utajonym znaczeniem. Wielu psychoanalityków uważało, że w psychoanalizie można mówić o symbolizmie jedynie w przypadku gdy to co jest symbolizowane jest nieświadome ( Otto Rank, Hanna Sachs, Sandor Ferenczi, Ernest Jones).
Zygmunt Freud myślał inaczej. Uważał, że ludzie łatwo przenoszą myśli i uczucia z jednego obiektu na inny. Dla Freuda symbol to treść świadomości. Symbol pojawia się w interpretacji marzenia sennego ale jest stosunkowo odporny na indywidualne przedsięwzięcia. Podmiot może decydować o wyborze danego znaczenia, ale nie może tworzyć nowych znaczeń. Czy coś jest symbolem czy nie zależy od postawy obserwującej świadomości, czyli od tego czy obserwator posiada zdolność lub odpowiednie wewnętrzne nastawienie aby w przedmiocie dostrzec nie tylko konkretne zjawisko, ale symbol czegoś nieznanego. Dla jednego człowieka dany przedmiot jest więc symbolem, a dla innego tylko znakiem. Oczywiście symbol może zdegenerować się i stać się tylko znakiem: martwym symbolem.
Obiekt przejściowy z biegiem lat też traci swoje znaczenie czyli analogicznie jak w przypadku martwego symbolu moglibyśmy mówić o martwym obiekcie przejściowym. Termin ten określałby wtedy obiekt przejściowy, który uległ procesowi dekateksji.
Z kolei Melanie Klein uważała, że symbolizacja jest procesem bardziej złożonym niż zakładał Freud. U Freuda symbole powstają ad hoc, czyli że np. dom, pokój mogą symbolizować na przykład matkę (i niezupełnie wiadomo dlaczego i jak to się dzieje). Według Klein symbolizacja powstaje na skutek znalezienia w zewnętrznym świecie reprezentacji dla obiektów wewnętrznych.
Niemieckie tłumaczenie słowa symbol to sinnbild. Znaczenie (sinn) – to część słowa która należy do racjonalnej sfery świadomości a obraz (bild) – do nieracjonalnej. Według Carla Gustawa Junga symbole wykraczają poza świadomość. Symbol należy traktować jako zjawisko psychiczne. Symbol i libido mają wspólną cechę: są transformatorami energii. Obrazy psychiczne zarówno w marzeniach sennych jak i we wszystkich innych przejawach są wyrazem energii psychicznej. I znowu podobnie możemy spojrzeć na obiekty przejściowe. Mimo że nie należą do świata wewnętrznego to mają w sobie symboliczną energię psychiczną dostarczaną przez dziecko (wartości, znaczenia, odczucia). Zaryzykuję stwierdzenie: tak jak symbole tak samo obiekty przejściowe w rozumieniu Winnicotta to „emocjonalne transformatory energii”.
Koncepcja obiektu i zjawisk przejściowych nie da się zamknąć w sferze świadomości. Pytanie jak ludzkość tworzy symbole, doprowadziło C. G. Junga do stworzenia teorii zbiorowej nieświadomości, w której to symbole mogą zastępować najrozmaitsze treści jak i wewnętrzne psychiczne procesy. Według Junga każdy symbol należy interpretować z punktu widzenia zbiorowego oraz indywidualnego. Symbole mają jednocześnie charakter ekspresyjny jak i impresyjny. Na przykład, w pewnym śnie uschnięte drzewo to symbol życia przeintelektualizowanego, które straciło swoje naturalne powiązania z instynktami. Mamy tu ekspresyjność symbolu czyli obrazowe wyrażanie znaczenia które śniący widzi we śnie, oraz impresyjność symbolu czyli śniący pozostaje pod wpływem obrazu co wpływa na kierunki jego procesów psychicznych. Natomiast obiekt przejściowy nie może być interpretowany z punktu widzenia zbiorowego, gdyż ma za każdym razem indywidualne znaczenie dla każdego kto go stworzył. Ma on jednak charakter impresyjny: jego obecność w psychice dziecka lub jego brak wpływa na świat wewnętrznych przeżyć. Kocyk, miś, kołyska jako obiekty przejściowe mają symboliczne znaczenie nadane im przez dziecko i jak w mechanizmie sprzężenia zwrotnego wpływają na rozwój psychiczny dziecka a później przekładają się na jakość zawieranych relacji i więzi z innymi.
Czasami symbole tracą dla ludzi znaczenie, czasami ludzie jedne symbole zastępują innymi, a czasami te same symbole pozostają dla nas ważne przez całe życie. Obiekty przejściowe ulegają dekateksji, nie zawsze pamiętamy że w ogóle były, i jakie miały wtedy znacznie. Ale przecież w życiu dorosłym tworzymy poza świadomością nowe obiekty przejściowe w postaci stref doświadczania. Mogą to być przedmioty, chwile, wspomnienia osób, wyjątkowy przedmiot z pokoju psychoanalityka, obiekty szczególne – wyjątkowe – indywidualne. Gdzie jest granica między symbolem, obiektem przejściowym a śladem pamięci?
Koncepcja obiektów przejściowych Winnicotta pełni ważną role w psychologicznym rozwoju człowieka jako istoty społecznej. Kiedy nasi pacjenci cierpią z powodu braku umiejętności we wchodzeniu w relacje czyli tworzeniu więzi między ja a nie-ja, wyczuwamy ich samotność, lęki separacyjne, myślimy o ich dzieciństwie, próbujemy sobie wyobrazić co się działo w tym wczesnym okresie rozwoju istoty ludzkiej oraz jakie były te pierwsze obiektów przejściowe w ich życiu.