Zaburzenia dysocjacyjne (konwersyjne) – czym są i gdzie szukać pomocy?
Stany dysocjacji, czyli fachowo zaburzenia konwersyjne lub zaburzenia dysocjacyjne, nie należą do tych, o których wiele się mówi. Statystyki mówią, że ich rozpowszechnienie w populacji ogólnej jest niewielkie, ale jednocześnie jest to problem, który może dotknąć każdego i każdą z nas. Warto więc odrzucić powszechne mity i „zaopatrzyć się” w rzetelną wiedzę, czym tak naprawdę są zaburzenia dysocjacyjne – i co robić, gdy zauważymy, że bliska osoba (lub my sami) traci kontrolę nad własnymi wspomnieniami, zachowaniami i poczuciem tożsamości. A zatem: czym są zaburzenia konwersyjne? Co to znaczy, że ktoś wpadł w trans lub osłupienie?
Zaburzenia dysocjacyjne – co to?
Istotą zaburzeń dysocjacyjnych (lub inaczej konwersyjnych; pojęć tych można używać zamiennie) jest utrata kontroli nad i integracji pomiędzy poczuciem własnej tożsamości, wspomnieniami przeszłych zdarzeń, doznaniami zmysłowymi, ruchami i procesami myślowymi.
Co to oznacza w praktyce? Zaburzenia konwersyjne wzięły swoją nazwę od pojęcia konwersji wyprowadzonego przez Zygmunta Freuda, znanego jako ojciec psychoterapii. Freud już na początku XX wieku zaobserwował, że niektórzy jego Pacjenci, którzy niedawno doznali silnego urazu psychicznego, przeżywali bardzo nieprzyjemne uczucia lub doświadczali trudnych do wytrzymania konfliktów wewnętrznych, nieświadomie „przekształcali” swoje przeżycia psychiczne w doznania fizyczne. Konwersję można podejrzewać na przykład u kobiety, która niedawno dowiedziała się o zdradzie męża i przeżyła z tego powodu szok, ale nie pokazuje tego po sobie i zachowuje się wręcz nienaturalnie spokojnie. Sygnałem, że coś się z nią dzieje, jest natomiast utrata zdolności do swobodnego poruszania rękami i wyraźna trudność z wypowiadaniem słów.
Aktualne kryteria diagnostyczne mówią, że zaburzenia dysocjacyjne można rozpoznać u osoby, która niedawno doznała traumatycznego wydarzenia lub przeżywała silny stres spowodowany bieżącymi problemami. Występujących u niej objawów, które szerzej opisujemy poniżej, nie można jednocześnie wytłumaczyć somatyczną chorobą przewlekłą, zaburzeniami neurologicznymi czy innym zaburzeniem psychicznym, np. schizofrenią lub ciężką depresją. Istnieje teoria, że zaburzenia dysocjacyjne mogą być również konsekwencją uszkodzenia płatów czołowych, czyli struktury mózgu, która odpowiada między innymi za planowanie działań, koncentrację i niektóre procesy myślowe.
Objawy zaburzeń dysocjacyjnych (poza dysocjacyjnymi zaburzeniami osobowości, o których szerzej piszemy poniżej) ustępują zazwyczaj po kilku dniach, tygodniach lub miesiącach. Nie są czymś, co Pacjent może kontrolować, a przed postawieniem diagnozy lekarz powinien w miarę możliwości upewnić się, czy nie jest to symulacja, np. celem uniknięcia konsekwencji jakichś swoich działań.
Dysocjacja może wystąpić w każdym wieku. Zaburzenia konwersyjne u dzieci bywają reakcją np. na nagłe osierocenie.
Zaburzenia dysocjacyjne / zaburzenia konwersyjne: objawy
Istnieje kilka jednostek chorobowych, które włącza się do grupy zaburzeń zbiorczo określanych jako zaburzenia dysocjacyjne. Objawy wszystkich z nich łączą wspomniane już zaburzenia świadomości własnej tożsamości oraz kontroli nad wspomnieniami, ruchami czy procesami myślowymi, które są niezbędne do wykonywania bardziej złożonych czynności. Oto nazwy i opisy poszczególnych rodzajów zaburzeń dysocjacyjnych:
Fuga dysocjacyjna
Fuga dysocjacyjna to nagła utrata pamięci niedawnych, traumatycznych zdarzeń. Niekiedy zdarza się także, że osoba traci świadomość tego, kim jest, a jej umysł wykształca zupełnie nową tożsamość, zgodnie z którą Pacjent(ka) zaczyna się zachowywać. Kluczowym elementem fugi dysocjacyjnej jest podróż poza miejsce zamieszkania, zupełnie przypadkowe lub związane z wydarzeniami z zamierzchłej przeszłości. Osoba dotknięta fugą może sprawiać wrażenie całkowicie normalnie funkcjonującej; jest zdolna do logicznej rozmowy czy zadbania o swoje podstawowe potrzeby. Po ustąpieniu fugi, Pacjent(ka) zazwyczaj nie pamięta, co działo się w jej trakcie.
Amnezja dysocjacyjna
Również wiąże się z utratą pamięci niedawnych urazowych wydarzeń. Ma te same objawy, co fuga, z wyłączeniem podróży poza miejsce zamieszkania. Wspomnienia i poczucie własnej tożsamości są w amnezji zmienne w czasie – to znaczy czasem w ogóle nie występują, a czasem na chwilę wracają, choćby w postaci niewyraźnych „obrazów”. Amnezja ma podobne rokowania, co fuga, i ustępuje szybko, bo w ciągu 1-2 dni.
Stupor dysocjacyjny (osłupienie dysocjacyjne)
Pacjent zazwyczaj jest w stanie utrzymywać pozycję siedzącą, samodzielnie oddycha, ma prawidłowe napięcie mięśniowe. Pomimo to nie można nawiązać z nim kontaktu; Pacjent nie mówi, nie jest w stanie wykonywać świadomych ruchów, nie reaguje na dotyk, światło, hałas.
Dysocjacyjne zaburzenia ruchu i czucia
Ich objawy mogą manifestować się na kilka sposobów. Niektóre osoby tracą zdolność do wykonywania ruchów, zazwyczaj w odniesieniu do jednej lub kilku kończyn. Pacjenci przy opisywaniu swoich objawów mówią o wrażeniu „niedowładu” lub „porażenia”. Utracie zdolności do dowolnych ruchów może także towarzyszyć utrata czucia w określonym obszarze ciała. Inni Pacjenci mówią natomiast o utracie czucia połączonej z utratą zmysłów – przestają widzieć i słyszeć, często mają także problemy z mówieniem. Pomimo tego, że te objawy przybierają dość „spektakularną” postać, to ich podłoże jest czysto psychogenne. Co więcej, objawy opisywane przez Pacjentów (ich zakres i wrażenia, które temu towarzyszą) nie są zgodne z tym, jak wyglądają niedowłady i porażenia o podłożu somatycznym.
Drgawki dysocjacyjne
Drgawki dysocjacyjne również zalicza się do dysocjacyjnych zaburzeń ruchu i czucia, ale mają one inny przebieg, niż te opisane powyżej. Objawiają się bowiem sekwencją mimowolnych ruchów, które przypominają napad epilepsji (padaczkowy). Osoba doświadczająca drgawek często upada i zaczyna trząść się w konwulsjach, ale atakowi temu nie towarzyszą niektóre kluczowe symptomy typowe dla napadu padaczki: przygryzanie języka, mimowolne oddanie moczu.
Zaburzenia dysocjacyjne osobowości (DID)
Dysocjacyjne zaburzenia osobowości znamy najczęściej z książek czy filmów. Ich bohaterowie, dotknięci tym zaburzeniem, mają kilka osobowości/tożsamości, pomiędzy którymi mimowolnie się „przełączają”, czemu towarzyszy skrajna zmiana zachowania. I faktycznie, DID mogą mieć taki przebieg, a poszczególne osobowości mogą się między sobą różnić tożsamością płciową, orientacją seksualną, stylem bycia, sposobem poruszania się, a nawet parametrami medycznymi, takimi jak ciśnienie krwi. Niektóre osoby dotknięte DID funkcjonują jednak na co dzień – pozornie – normalnie. Często nie są nawet świadome, że mają jakąś drugą osobowość; zmiany w swoim sposobie odczuwania i myślenia tłumaczą sobie wahaniami nastroju, niewidocznymi zresztą na zewnątrz.
Zaburzenia dysocjacyjne tożsamości leczy się psychoterapią. W terapii często przyjmuje się założenie, że poszczególne osobowości są tak naprawdę różnymi „częściami” Pacjenta, którego „Ja” uległo swoistemu rozpadowi w wyniku traumatycznych wydarzeń. Wówczas celem terapii jest odkrycie i nazwanie poszczególnych, przeżywających ból psychiczny „części” osoby, a następnie zintegrowanie ich z najbardziej dojrzałą częścią, która jest w stanie przejąć kontrolę i opiekę nad pozostałymi. Zaburzenia dysocjacyjne u dzieci w tej postaci mogą rozwijać się już od pierwszych lat życia. Dysocjacja jest strategią, którą najmłodsi „stosują”, aby uchronić swoją psychikę przed jeszcze poważniejszymi konsekwencjami traumatycznych zdarzeń, np. powtarzających się aktów przemocy ze strony rodziców.
Leczenie dysocjacji
Zaburzenia dysocjacyjne diagnozuje lekarz psychiatra, ale po ich rozpoznaniu raczej nie proponuje Pacjentowi farmakoterapii (chyba, że dysocjację poprzedził np. epizod nieleczonej depresji – wówczas zaleci leki przeciwdepresyjne, których stosowanie zmniejszy ryzyko, że atak się powtórzy). Podstawą leczenia zaburzeń dysocjacyjnych jest interwencja psychologiczna, która pozwoli Pacjentowi w bezpiecznych warunkach zmierzyć się z tym, co się wydarzyło, a w późniejszym etapie przepracować traumę i zaplanować dalsze działania.
Jeśli Ty lub Twoi bliscy doświadczasz/doświadczają niepokojących objawów podobnych do opisanych powyżej, zgłoście się do naszego psychiatry. Doświadczony lekarz postawi właściwą diagnozę, oceni, czy Pacjent może zostać w domu, czy potrzebna jest hospitalizacja, poleci zaufanych i sprawdzonych psychoterapeutów.