Jak rozwijać u dziecka poczucie własnej wartości?
Rodzice odgrywają zasadniczą rolę w kształtowaniu poczucia własnej wartości u dziecka będąc dla niego pierwszym „lustrem społecznym”. To, co rodzice mówią i w jaki sposób mówią ma ogromny wpływ na samoocenę i poczucie własnej wartości u ich dziecka. To właśnie od nich otrzymuje ono najważniejsze informacje zwrotne, które włącza do obrazu siebie. Jeśli negatywne informacje zwrotne dominują nad pozytywnymi, dziecko stworzy negatywny obraz siebie. Jeśli pozytywne informacje zwrotne będą przeważać nad negatywnymi, z czasem dziecko rozwinie pozytywny obraz siebie, poczucie własnej wartości, do którego zaliczamy następujące elementy: zaufanie do siebie, poczucie bezpieczeństwa, wiara we własne możliwości, samoocena (to, co mówimy i myślimy o sobie), poczucie kompetencji, stosunek do własnych błędów/porażek, samoakceptacja swoich myśli, emocji i działań, odwaga do podejmowania prób, umiejętność odczytywania własnych potrzeb i ich zaspokajania, akceptacja własnego ciała, poczucie atrakcyjności fizycznej.
Rodzice mogą znacząco wpływać na wzmacnianie poczucia własnej wartości u dziecka:
- Poprzez odpowiednią komunikację, w której okazujemy szacunek dla uczuć dziecka, dajemy szansę dokonania wyboru lub rozwiązania jakiegoś problemu (szacunek i zaufanie do siebie).
- Ucząc i wzmacniając samodzielność (poczucie wewnętrznego sprawstwa).
- Będąc uważnym na język i mądrze kierując eksploracją dziecka – zamiast posługiwać się strategią „nie” („Nie rób…”, „Nie idź…” itp.), aby uchronić dziecko przed niebezpieczeństwem, można pokierować je ku przyjemnym i nieszkodliwym doświadczeniom, pokazując, ile innych rzeczy może robić. Można powiedzieć: „Chodźmy do…”, „Idź do…”, Zróbmy tak…”, „Zobaczmy…”, „Zrób… Zobacz… Posłuchaj”, „Idź… Zobacz… Posłuchaj…).
- „… to, co kiedyś zostało powiedziane dziecku na jego temat, stanie się tym, co ono samo powie o sobie”. Dialog wewnętrzny, zarówno dziecka, jak i osoby dorosłej, zawiera wiele opinii o nas, naszych działaniach, przyszłych możliwościach, naszych zdolnościach itd. Na jakości tego dialogu opiera się poczucie pewności siebie lub jego brak.
- Udzielanie dziecku konkretnych wskazówek (także za pomocą ciała), jak rozpoznać potencjalne lub hipotetyczne zagrożenie, a najlepiej realne niebezpieczeństwa, kiedy się pojawią i jak sobie z nimi radzić, np. groźny pies, nagrzane żelazko. Nie należy zaś ogólnie ostrzegać przed hipotetycznymi niebezpieczeństwami.
- Uwaga na wydawanie zakazów („nie wolno”, „zabraniam ci”): najpierw udzielamy dziecku wyjaśnień, a potem dochodzimy do wniosku: pozwolić lub zabronić. Pomysł zawierania „układów”, „umów” lub „tajnych układów” z rodzicem/ami. Poszukiwanie alternatywnych rozwiązań! Zakazy okresowe. Bez demonizowania, tzw. „zakazanego owocu”. Zbyt wiele ograniczeń, zakazów niweczy poczucie kompetencji, siły, sprawia, że dziecko czuje się całkowicie podległe, podporządkowane potężniejszym mocom (np. rodzicom, nauczycielom), którym nie można się sprzeciwić. Poczucie bezsilności przygnębia i pozostaje na długo. Warto zakazywać w sposób jak najmniej krzywdzący dla dziecka.
- Budując wachlarz umiejętności społecznych – rozwijanie w dziecku przekonania, że potrafi się zachować i radzić sobie w różnych sytuacjach. Zabieranie dziecka w różne miejsca, np. teatr, kino, restauracja, przyjęcie, zapraszanie znajomych dziecka, wyjazd na wieś, do miasta, jazda tramwajem, pobyt u dziadków itd. Warto takie wydarzenia poprzedzać rozmową, czytaniem bajki na dany temat.
- Ucząc konstruktywnego wyrażania emocji, uczuć – warto pamiętać, że jesteśmy najważniejszym modelem dla dziecka. Uczymy dziecko akceptować własne i cudze uczucia. Nie możemy mieć świadomej kontroli nad uczuciami: doznajemy ich lub nie doznajemy. Świadoma kontrola może dotyczyć jedynie ich wyrażania: możemy zdecydować, że wyrazimy lub nie wyrazimy danego uczucia, możemy postanowić, jak i kiedy je wyrazimy.
Wyrażanie przez dziecko uczuć, także negatywnych, umożliwia mu zdrowy rozwój emocjonalny. Rodzice powinni neutralnie przyjąć fakt doznawania przez dziecko emocji, uczuć, bez osądzania, czy co gorsza karania, bez przekazywania mu komunikatu, że jego uczucia są niestosowne.
Nieśmiałość – zahamowanie w sferze uczuć, emocji, niemożność wyrażania ich z lęku (lub ze świadomości), że nie zostaną zaakceptowane. Jednym słowem z obawy przed utratą miłości rodziców lub środowiska, w którym dziecko żyje (rówieśnicy, inni dorośli).
- Dawanie szansy na zmianę zachowania – zamiary i plany poprawy mogą być twórcze i stymulujące, jeżeli ich podstawą jest akceptacja. Każda pozytywna przemiana może się rozpocząć jedynie od akceptacji jako punktu wyjścia, w przeciwnym razie stanie się bezpodstawnym wysiłkiem, który może zniweczyć najmniejsza porażka i odsłonić słabe fundamenty „Nie mogę taki być…”. Dziecko nie może samodzielnie dojść do takiej akceptacji samego siebie, potrzebuje do tego dorosłego.
- Dawanie własnego przykładu tolerancji i akceptowania „błędów” w niezliczonych, drobnych sprawach dnia powszedniego (warto zastanowić się do jakiego stopnia sam/a jesteś skłonny/a znosić porażki dziecka oraz własne). Zachęty do próbowania, próbowanie razem z dzieckiem, by dziecko miało wsparcie w mierzeniu się z nowymi wyzwaniami. Nauka ustępowania na jakiś czas, nie rezygnując z tego powodu, ani nie czując się, jak ktoś nieudolny. „Sukces” i „porażka” to zasadniczo ocena, jaką sami wystawiamy doświadczeniu. „Wyuczony” jest sposób oceniania i klasyfikowania doświadczeń. Indywidualne poczucie, że się coś umie lub nie, zależy od tego, jak długo pamięta się o sukcesach i od wagi, jaką przypisuje się porażkom.
- Dawanie słów otuchy i psychicznego wsparcia, kiedy dziecko określa siebie na podstawie „nie” („nie potrafię”, „nie umiem”): modyfikowanie tego przytłaczającego punktu widzenia, przekształcanie go na bazie tego, co dziecko umie, co potrafi itd. Akt przywracania równowagi – dziecko ma zobaczyć także drugą stronę rzeczywistości: wszystko to, czego nie potrafi oraz sferę swoich zdolności.
- Nauka mówienia o potrzebach oraz ich zaspokajania – dorosły jako „wzorzec identyfikacji” (różnice charakterologiczne, wpływy kulturowe).
- Wzmacnianie zachowań pożądanych, czyli nagradzanie starań dziecka (tzw. nagrody materialne i nagrody społeczne). Zwyczaj „wypominania” wszystkiego, co „niewłaściwe”, nie jest wcale wychowawczy. Nie prowadzi do osobistej zmiany, ale przytłacza, tworzy negatywny obraz samego siebie: „Taki nie jestem, tego nie umiem, w tym popełniam błędy, w tym mi nie wychodzi…” (skupianie się na negatywach). Wzmacnianie zachowań pożądanych jest szybsze i skuteczniejsze niż próby hamowania zachowań negatywnych.
- Poprzez udzielanie pochwał.
- Angażując się w jego sprawy. Jeśli dziecko ma naprawdę czuć się ze sobą dobrze, musi wiedzieć, że rodzice dbają o niego (zaspokajają najważniejsze potrzeby) i interesują się jego życiem. Staraj się dbać o jakość relacji z dzieckiem interesując się jego codziennym życiem. Warto zadbać o regularne wspólne spędzanie czasu z dzieckiem, z całą rodziną. Dobrze jest robić coś razem zamiast posyłać dziecko na kolejne dodatkowe zajęcia.
- Rozwijając talenty. Każde dziecko ma jakiś talent. Podejmij dodatkowy wysiłek i pomóż dziecku w rozwoju jego talentów. Dostarczy to dziecku więcej pozytywnych informacji zwrotnych, co pozytywnie wpłynie na jego samoocenę.
- Nie przypisuj dobrych zachowań działaniu leków. Niektóre z dzieci z zaburzeniami psychicznymi, tj. ADHD, depresja lub zaburzenia lękowe, przyjmują przepisane leki. Czasami rodzice popełniają błąd i w sytuacji, kiedy dziecko zachowuje się niewłaściwie, pytają, czy „wzięło tabletkę”. Czasami rodzice przypisują pozytywne zachowania dziecka działaniu leków, co może mieć negatywny wpływ na samoocenę (może zacząć myśleć, że nie jest wartościowym człowiekiem, jeśli nie jest pod wpływem leku). Jeśli dziecko przyjmuje leki i wykazuje pozytywną reakcję, pamiętaj, aby nie podkreślać zbyt mocno działania leku, kiedy twoje dziecko zachowuje się dobrze. Pomóż mu dostrzec, że to ono jest odpowiedzialne za własne pozytywne zachowanie (nawet jeśli lek pozytywnie oddziałuje na dziecko).
mgr Ewelina Wilkos