Ale(ksytymia), ja nie czuję żadnych emocji…
Zdarza się niekiedy, że klient zapytany o przeżywane, odczuwane emocje nie jest w stanie ich wymienić. Na pytanie terapeuty „Co pan/i teraz czuje?” jest w stanie odpowiedzieć tylko z poziomu doświadczeń cielesnych, np. że ręce się trzęsą, serce wali, nogi uginają. Jak to się dzieje, że mimo ewidentnie przeżywanych silnych emocji niekiedy ludzie nie są w stanie ich zauważyć? Powodów takiego faktu może być wiele. Niewątpliwie jednak jedną z przyczyn może być nieświadoma potrzeba ochronienia się przed przeżywaniem trudnych emocji, potrzeba odcięcia się od nich. Dzieje się tak zwłaszcza kiedy te emocje nie są przez nas lub społecznie akceptowane. Sytuacja taka często ma miejsce w przypadku złości. Dodatkowo sprawę komplikuje fakt, że nie jesteśmy w procesie wychowywania, modelowania społecznego uczeni jak ją w zdrowy sposób komunikować i rozładowywać. W prosty sposób prowadzi to do kumulowania złości, aż do momentu, gdy następuje wybuch agresji (tu następuje krytyka zachowania) i wtórne objawy psychosomatyczne, jak bóle głowy, żołądka, pleców czy barków.
Nieco inaczej jest w przypadku niezdolności do rozumienia i identyfikowania emocji spotykanego u osób z aleksytymią. Osoby te mają trudności z nazywaniem i wyrażaniem emocji oraz rozładowywaniem napięć. Trudności w rozpoznawaniu i nazywaniu emocji słowami ograniczają wgląd w życie emocjonalne i upośledzają przebieg procesów przetwarzania emocji. Znacznie utrudnia to kontrolę i regulację emocjonalną. Osoba dotknięta tymi deficytami ma do dyspozycji jedynie mechanizmy obronne odcinające ją od doświadczanych uczuć. Komunikowanie innym informacji o swoim stanie oraz co najważniejsze także świadome przeżywanie emocji staje się niemożliwe. Aleksytymicy nie mają więc dostępu do własnego życia wewnętrznego. Dodatkowo często też nie jest ono bogate. Skoro obecne są tak elementarne deficyty rozpoznawania emocji u siebie, oczywistą trudnością jest też niemożność rozpoznawania stanów emocjonalnych innych ludzi.
Znaczne nasilenie aleksytymii wiążę się z nieumiejętnością rozróżniania pobudzenia fizjologicznego odbieranego z ciała od tego wywołanego intensywnym przeżywaniem. Pobudzenie fizjologiczne staje się tu jedynym dowodem na obecność emocji. Przez to dość łatwo może nastąpić zła interpretacja pobudzenia fizjologicznego i rozumienie go jedynie przez pryzmat nieprawidłowego funkcjonowania układu krążenia, endokrynnego, nerwowego. Swój stan postrzegany jest jako efekt działania czynników zewnętrznych, także choroby, a nie wynik procesów wewnętrznych- mentalnych. Skutkuje to często pojawieniem się poważnej obawy o swoje zdrowie i poszukiwaniem pomocy medycznej.
Skąpe wyobrażanie i fantazjowanie prowadzą u aleksytymików do ograniczeń w zakresie kreatywności i tworzenie efektywnych strategii rozwiązywania problemów. Myślenie koncentruje się na szczegółach i konkretach, co uniemożliwia niemal abstrahowanie. Dodatkowo towarzyszy temu przewidywanie negatywnego rozwoju zdarzeń, co buduje napięcie. Osoby aleksytymiczne są jednak często błędnie odbierane przez środowisko jako zaadaptowane i dobrze funkcjonujące. Są w oczach innych opanowane, logiczne, analityczne i rzeczowe. Jest to efektem mechanizmów obronnych i związane jest z napięciem wywołanym przez kontakty z innymi ludźmi.
Trudności we wskazywaniu źródła pochodzenia fizjologicznego są przyczyną odczuwania braku kontroli nad swoim stanem, co rodzi negatywną emocjonalność. Zmniejszone jest doświadczanie pozytywnych uczuć jak szczęście, przyjemność, zadowolenie, miłość.
Deficytom tym często współtowarzyszy poza chorobami psychosomatycznymi także tendencja do uzależnień. Jest to związane z trudnościami w psychicznej regulacji emocji. Osoba albo unika, albo właśnie poszukuje bodźców stymulujących. Obie te tendencje mają swoje odzwierciedlenie w mechanizmach uzależnienia od alkoholu, seksu, hazardu. Poprzez nieempatyczną postawę wobec innych, często mają trudności w funkcjonowaniu interpersonalnym, także w tworzeniu i podtrzymywaniu związków.
Jaka jest geneza aleksytymii? Badacze tematu jako jej przyczynę rozumieją zaburzoną wczesnodziecięcą relację z opiekunem, przebiegającą bez empatycznego odzwierciedlenia. Istotna jest tu deprywacja, niezaspokojenie potrzeb emocjonalnych dziecka. Rodzice, którzy nie są w stanie myśleć o świecie wewnętrznym dziecka, jego potrzebach, sprawiają, że nie będzie ono potrafiło myśleć o sobie (Peter Fonagy). Problem ten może dotyczyć matek po traumach, w żałobie po stracie dziecka (zespół martwej matki), z nierozwiązanymi problemami z przeszłości (dziecko dla matki, a nie matka dla dziecka), chorych psychicznie, które są emocjonalnie niedostępne, nieprzewidywalnych na poziomie uczuć i zachowań ( wroga, za chwilę kochająca matka, bez systematyczności i przewidywalności- zdezorganizowana relacja z matką).
Nie eksponująca akceptacji, pełna dezaprobaty twarz matki powoduje szereg przemian hormonalnych identycznych jak w sytuacjach stresowych, hamując tym samym wytwarzanie przyjemnych uczuć. Dziecko potrzebuje więc matki dostrojonej do niego, takiej, która reaguje na jego stany. Psychiczne odzwierciedlanie, empatyczne przyjmowanie przez matkę stanów emocjonalnych dziecka i nadawanie im znaczenia prowadzi do kształtowania u dziecka poczucia siebie i swojego ciała, czyli Ja cielesnego. Tak więc jeżeli opiekun z aleksytymią nie nauczy swojego dziecka, jak przekazywać uczucia fizyczne za pomocą słów, spowoduje to, że będzie ono pozbawione w przyszłości umiejętności identyfikowania uczuć, kontrolowania napięcia w wyniku własnych procesów umysłowych, a nie za pośrednictwem innych ludzi czy swego ciała. Łączyć się to będzie z obecnością lękowego stylu przywiązania w dzieciństwie i dorosłości.
W przypadku obecnych u osób z aleksytymią deficytów na najwcześniejszym etapie rozwoju, dochodzi do sytuacji niezdolności samodzielnego pokonania trudności werbalizacji swoich przeżyć. W terapii musi nastąpić korekcyjne wcielenie się terapeuty w rolę opiekuna oraz pełne troski, empatyczne odnoszenie się do wszelkich oznak niepokoju klienta. Zapobiegnie to jego przekonaniu o bezcelowości terapii oraz gromadzeniu doświadczeń pokazujących, że próby dzielenia się swoimi problemami spotkać się mogą z odrzuceniem (retraumatyzacja w procesie psychoterapii). Klient uczy się, że odczuwanie emocji nie jest niczym zagrażającym i nie prowadzi do odrzucenia. Psychoterapia psychodynamiczna skoncentrowana na procesie rewalidacji rozumienia stanów emocjonalnych oraz praca z ciałem to sugerowane w piśmiennictwie metody pracy z aleksytymią leżącą u podłoża problemów zgłaszanych przez klientów gabinetów psychoterapeutycznych.