Jakie są różnice między lękiem a fobią?
Lęk i fobia pod pewnymi względami są do siebie podobne. Obydwa te zaburzenia łączy uczucie silnego niepokoju, jednak te problemy mają nieco inne przyczyny i inne kluczowe objawy. Metody ich leczenia również mogą się od siebie różnić. Przyjrzyjmy się więc temu, jakie są różnice między lękiem a fobią?
Czy lęk i fobia to to samo?
Na początek warto ustalić, co możemy rozumieć jako „lęk”.
Lęk to uczucie silnego niepokoju i/lub zmartwienia. Od strachu odróżnia go to, że jest nieadaptacyjny i irracjonalny. Strach jest jedną z emocji, poprzez którą organizm komunikuje nam, że grozi nam niebezpieczeństwo. Odczuwają go zarówno ludzie, jak i zwierzęta. Jeśli nie przeżywalibyśmy strachu, to nie uciekalibyśmy przed biegnącym w naszą stronę lwem albo – popychani przez ciekawość – podejmowalibyśmy różne działania zagrażające naszemu życiu. Strach jest więc nam niezbędny do przeżycia, podczas gdy lęk nam to życie zatruwa. Jest albo całkowicie irracjonalny (gdy np. obawiasz się, że rodzice mają raka, chociaż ostatnio odebrali idealne wyniki badań profilaktycznych) albo nieadekwatny do rzeczywistego zagrożenia (np. panicznie obawiasz się utraty pracy, bo ostatnio kilka osób zostało zwolnionych – ale Ty jesteś osobą z najdłuższym stażem w swoim dziale i z umiejętnościami, których nie posiada nikt inny). Chroniczny lęk prowadzi do obniżenia jakości codziennego funkcjonowania, a często także do pogorszenia naszego samopoczucia fizycznego.
Lęk sam w sobie może być objawem wielu zaburzeń – np. choroby afektywnej dwubiegunowej, zaburzeń depresyjno-lękowych czy zaburzeń adaptacyjnych. Istnieje jednak także oddzielna jednostka chorobowa, jaką jest zespół lęku uogólnionego (z ang. Generalized Anxiety Disorder, czyli GAD). Zaburzenie to często jest skrótowo nazywane „lękiem”. To zaburzenie, którego kluczowym objawem jest zamartwianie się, przez większą część dnia i niemal codziennie. U osób, które doświadczają GAD, lęk dotyczy bardzo różnych sfer życia i nie koncentruje się na jednym temacie. Pacjent może naraz martwić się o zdrowie swoje i najbliższych, o utratę pracy, o to, że zrobi coś, co pogorszy ich relacje z przyjaciółmi, o to, że nie zda egzaminów w sesji na studiach – i można by tak było długo wymieniać. Można powiedzieć, że kiedy jedno zmartwienie znika (bo na przykład skończyła się sesja egzaminacyjna), w umyśle osoby doświadczającej lęku uogólnionego natychmiast pojawi się kolejne.
Czym jest lęk, a czym fobia?
Zespół lęku uogólnionego należy do grupy zaburzeń lękowych – dawniej określanej pejoratywnie jako „nerwice”. Zaburzeniami lękowymi są również:
- Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne (OCD), tzw. nerwica natręctw;
- Zespół lęku napadowego – powtarzające się ataki paniki;
- Fobie;
- Lęk o zdrowie – dawniej określany jako „hipochondria”.
Wszystkie zaburzenia z tej grupy (jak sama nazwa wskazuje) łączy odczuwanie lęku. Można więc powiedzieć, że lęk jako objaw jest częścią fobii. Fobię od zespołu lęku uogólnionego odróżnia jednak to, że lęk koncentruje się na jednym obiekcie lub obszarze życia.
Różnice między lękiem a fobią
W dalszej części artykułu jako „lęk” będziemy rozumieć „zespół lęku uogólnionego”.
Czym różni się lęk od fobii?
- Osoba dotknięta zespołem lęku uogólnionego zamartwia się wieloma różnymi sprawami, podczas gdy osoba doświadczająca fobii przeżywa bardzo silny lęk przy zetknięciu się z obiektem fobii lub nawet na myśl o nim. Przedmiotem fobii może być tak naprawdę wszystko: określone gatunki zwierząt lub owadów, grupa zawodowa (np. lekarze), lęk przed wykonywaniem jakiejś czynności lub lęk przed specyficzną sytuacją, np. egzaminem ustnym.
- Pacjent(ka) z fobią przeżywa lęk stricte z powodu danego bodźca, podczas gdy osoba z zespołem lęku uogólnionego będzie zamartwiała się cały czas.
- U osób z fobią można nieco częściej zaobserwować unikanie sytuacji, które spowodują, że staną „twarzą w twarz” z lękiem. Często prowadzi to do nieprzyjemnych konsekwencji – np. unikanie badań profilaktycznych z powodu fobii medycznej może prowadzić do rozwoju poważnych chorób.
Z pewnością odmienne są więc lęk i fobia. Różnice są jednak równie liczne, co podobieństwa: zarówno GAD, jak i fobia może dawać nieprzyjemne objawy fizyczne i prowadzić do obniżenia jakości życia. Te zaburzenia mają również podobne przyczyny: genetyczne, neurobiologiczne bądź związane z traumatycznymi wydarzeniami z przeszłości.
Najlepsza odpowiedź na pytanie, jak rozróżnić fobię od lęku, to: zgłosić się do psychologa-psychoterapeuty lub psychiatry celem otrzymania diagnozy. Jeśli Twój niepokój koncentruje się na jednym obszarze życia, to bardziej prawdopodobna jest u Ciebie fobia. Osoby doświadczające fobii mogą też w mniejszym stopniu odczuwać wpływ zaburzenia na swoje życie. Jeśli fobia dotyczy czegoś, czego możesz unikać bez konsekwencji dla jakości Twojego funkcjonowania i zdrowia, możesz żyć normalnie nawet bez leczenia. Problem pojawia się wtedy, gdy fobia dotyczy czegoś, czego nie da się lub nie powinno się omijać. Lęk uogólniony towarzyszy z kolei Pacjentowi przez większość czasu i niemal zawsze jest źródłem cierpienia.
Jak leczy się zaburzenia lękowe?
Najlepsze efekty daje połączenie psychoterapii z przyjmowaniem leków od lekarza psychiatry. I w przypadku fobii, i w przypadku lęku uogólnionego, lekarz może zaproponować leczenie bezpiecznymi środkami przeciwlękowymi. W przypadku lęku uogólnionego najczęściej zaleca się leki do codziennego przyjmowania, które wyciszają natłok myśli i pozwalają bardziej realistycznie spojrzeć na swoje życie. Z kolei w przypadku fobii pomocne mogą okazać się leki stosowane doraźnie, w sytuacji zetknięcia się z bodźcem. Działają szybko – zazwyczaj w ciągu ok. 20 minut, i są w stanie złagodzić nawet bardzo silny niepokój.
Przebieg psychoterapii osoby z zaburzeniem lękowym zależy nie tyle od rodzaju zaburzenia, co od przyczyn jego wystąpienia. Jeśli przyczyny zaburzenia tkwią w przeszłości Pacjenta(-ki), często zaleca się terapię psychodynamiczną lub terapię schematów – taką, która pozwala lepiej zrozumieć siebie i uporać się z przeszłymi, trudnymi przeżyciami. W tych nurtach terapia będzie wyglądać podobnie, niezależnie od tego, czy zgłaszasz się z lękiem, czy też z fobią. Z kolei w przypadku przyczyn związanych z predyspozycjami genetycznymi, nieprawidłowym działaniem mózgu lub bieżącą trudną sytuacją, bardzo pomocna może okazać się terapia poznawczo-behawioralna CBT.
Psychoterapia zaburzeń lękowych
W przypadku terapii CBT sposób prowadzenia terapii może różnić się w zależności od zdiagnozowanego zaburzenia:
Desensytyzacja (odwrażliwianie) to metoda, jaką terapeuci CBT proponują Pacjentom, u których została zdiagnozowana fobia. Pomoc polega tutaj na wspólnym opracowaniu wraz z terapeutą listy sytuacji związanych z fobią – od najmniej stresującej do najbardziej stresującej. Desensytyzacja polega na systematycznym „wystawianiu się” na obiekt fobii, aż do momentu, w którym jej objawy znacznie się osłabią lub znikną. W przypadku aerofobii (lęku przed lataniem samolotami) Pacjent może zacząć od spędzania czasu w okolicach lotniska lub wchodzenia na halę lotniska. W późniejszym czasie wybierze się na krótki lot krajowy, a „finałem” desensytyzacji będzie lot długodystansowy.
Inaczej będzie wyglądała terapia u osoby, u której zdiagnozowano uogólniony lęk. Pomoc będzie tu polegała przede wszystkim na poszukiwaniu tzw. przekonań kluczowych wraz z terapeutą. Utrwalone przekonania dotyczące siebie i świata prowadzą do występowania w różnych sytuacjach tzw. myśli automatycznych, które z kolei są źródłem lęku. Terapeuta może pomóc Ci zweryfikować prawdziwość tych przekonań i zaproponować Ci ćwiczenia, które pozwolą osłabić uczucie niepokoju i uświadomić sobie jego irracjonalność.