Spis treści:
Z artykułu dowiesz się:
- co to jest terapia ekspozycyjna i jakie podstawowe zasady ją charakteryzują,
- dlaczego unikanie jest niekorzystną strategią radzenia sobie z lękiem,
- jakie są przykłady zachowań ucieczkowych oraz zabezpieczających,
- na czym polega stopniowa ekspozycja na bodziec lękowy,
- jak tworzy się listę czynności lękowych i w jaki sposób się ją stosuje,
- dlaczego indywidualne tempo leczenia jest kluczowe dla sukcesu terapii,
- jakie są etapy przykładowego planu terapii dla aerofobii,
- jak oceniać postępy terapeutyczne i jaką rolę pełnią sesje terapeutyczne,
- jak terapia ekspozycyjna wpisuje się w szerszy kontekst CBT.
Terapia ekspozycyjna to metoda terapeutyczna z nurtu drugiej fali terapii poznawczo-behawioralnej (CBT), która pomaga osobom z fobiami konfrontować się stopniowo z obiektami lub sytuacjami budzącymi lęk. Może być stosowana jako część dłuższej terapii CBT lub jako oddzielny cykl sesji. Jest uznawana za jedną z najskuteczniejszych metod leczenia różnych rodzajów fobii.
Co to jest terapia ekspozycyjna?
Terapia ekspozycyjna wyrosła na jednym z podstawowych założeń nurtu poznawczo-behawioralnego: unikanie bodźca, którego się boimy (np. zwierząt, lekarzy, podróży) daje chwilową ulgę, ale na dłuższą metę wzmacnia nasz lęk. Gdy nie mamy okazji sprawdzić, czy rzeczywiście jest się czego bać, bazujemy wyłącznie na naszej wyobraźni – a ta podsuwa nam coraz to straszniejsze wizje (np. utraty zdrowia w wyniku błędu lekarskiego, pogryzienia przez psa ze wścieklizną). Bodziec wydaje się coraz bardziej przerażający. Zachowania ucieczkowe, które mogą nasilać lęk, to na przykład:
- unikanie badań profilaktycznych,
- omijanie parków, gdzie spacerują psy,
- wybieranie kilkudniowej jazdy autem zamiast kilkugodzinnego lotu samolotem – pomimo możliwości finansowych.
Lęk wzmacniają również zachowania zabezpieczające. Mówimy o nich wtedy, gdy nie uciekamy od konfrontacji z obiektem bezpośrednio, ale podejmujemy różne (z boku irracjonalne) działania, które mają zmniejszyć ryzyko tego, czego fobicznie się boimy. Klasycznym przykładem jest mycie rąk kilkadziesiąt razy dziennie, aby uniknąć infekcji. Inne to np. sprawdzanie wszystkich wyjść w centrum handlowym, aby zawczasu zaplanować ucieczkę w razie ataku paniki przy agorafobii.
Terapia ekspozycyjna, jak sama nazwa wskazuje, polega na stopniowej ekspozycji na bodziec wywołujący lęk.
Oko w oko z obiektem fobii
Najczęściej odbywa się to tak, że terapeuta wraz z Pacjentem tworzy listę czynności związanych z obiektem fobii, które wywołują u Pacjenta różny poziom lęku. Zazwyczaj jest to lista od 6 do 10 czynności, gdzie czynność nr 1 wiąże się z najmniejszym lękiem, a nr 10 – z najwyższym poziomem niepokoju. W przypadku, gdy objawy są bardzo nasilone, pierwsze kroki można realizować z wykorzystaniem „udawanego” obiektu – możesz np. dokładnie oglądać, a potem głaskać pluszowego psa. Leczenie opiera się na realizacji wszystkich czynności z listy. Bezpośrednia konfrontacja z obiektem fobii to fundament, na jakim opiera się terapia ekspozycyjna – co daje Pacjentowi bezcenną możliwość odczucia na własnej skórze, że jego obawy są bezpodstawne. To stopniowo obniża poziom lęku, aż do wyeliminowania wszystkich objawów fobii.
Praktyka – na czym polega terapia ekspozycyjna?
Indywidualne tempo leczenia to charakterystyczny element terapii ekspozycyjnej. Rezultaty poszczególnych etapów pracy ocenia się na podstawie poziomu lęku u Pacjenta. Na przykład: wykonanie czynności nr 3 zazwyczaj zaleca się dopiero wtedy, gdy czynność nr 2 będzie wiązała się z zerowym lub bardzo niskim lękiem. Jednym ze sposobów przeprowadzania ekspozycji jest realizowanie czynności nie po kolei, mieszając zadania o różnym stopniu trudności; jednak i wtedy bierze się pod uwagę, czy nie będzie to zbyt zagrażające dla Pacjenta. W terapii ekspozycyjnej nie chodzi o drastyczne przekraczanie swoich granic, lecz o zniesienie początkowego dyskomfortu, który wiąże się z przejściem na kolejny poziom pracy nad sobą.
Plan obniżania poziomu lęku w pierwszych krokach może uwzględniać również zachowania zabezpieczające: jeśli cierpisz na fobię społeczną, możesz np. pójść na pierwszy egzamin ustny po zażyciu doraźnego lęku przeciwlękowego. Kolejnym etapem ekspozycji może być kolejna odpowiedź ustna, na którą pójdziesz już bez wsparcia farmakologicznego. Zdarza się też, że opracowuje się dwa plany ekspozycji. We wszystkich krokach pierwszego planu przewidziane jest korzystanie z zachowań zabezpieczających. Drugi plan zakłada wykonanie tych samych czynności związanych z obiektem fobii, co krok pierwszy, ale bez dodatkowych strategii radzenia sobie.
Przykładowy plan terapii ekspozycyjnej
Ten 10-etapowy plan został opracowany na potrzeby terapii aerofobii (fobicznego lęku przed lataniem samolotami).
- Jazda samochodem dookoła lotniska.
- Zaparkowanie pod lotniskiem na 5-10 minut.
- Wejście do terminala na 5 minut – dozwolone jest stosowanie strategii zabezpieczających (np. zabranie ze sobą drugiej osoby, powtarzanie sobie wspierających zdań, aplikacja leku przeciwlękowego).
- Stanięcie w kolejce do punktu kontroli pasażerów (na kilka minut, bez przechodzenia kontroli bezpieczeństwa).
- Zakup zwrotnego biletu na samolot i wykorzystanie go, aby przejść próbną kontrolę bezpieczeństwa i podejść do odpowiedniej bramki (gate’a). Następnie zwróć bilet w kasie biletowej lub przejdź do kroku nr 6.
- Odbycie lotu krótkodystansowego (trwającego maksymalnie godzinę) – dozwolone jest stosowanie strategii zabezpieczających.
- Odbycie lotu trwającego powyżej godziny – dozwolone jest stosowanie strategii zabezpieczających, ale w miarę możliwości rzadziej, niż wcześniej.
- Odbycie lotu krótkodystansowego bez wykorzystywania strategii zabezpieczających.
- Odbycie lotu trwającego od 1 do 2 godzin bez wykorzystywania strategii zabezpieczających.
- Odbycie lotu długodystansowego (trwającego co najmniej 5 godzin) bez stosowania strategii zabezpieczających.
Tempo realizacji poszczególnych kroków jest zawsze dopasowane do potrzeb Pacjenta, ale zaleca się określić, co chcesz osiągnąć w ciągu najbliższych 3 miesięcy, a co w ciągu 6 miesięcy i całego roku. Powieszenie tej listy w widocznym miejscu zwiększa motywację do terapii i pomaga wytrwać w swoich postanowieniach.
Terapię ekspozycyjną można realizować na różne sposoby. Czasem terapeuta towarzyszy Pacjentowi w realizacji kroków – np. głaskanie pluszowego psa odbywa się w gabinecie, a w trakcie następnej sesji Pacjent z terapeutą jadą do parku, aby popatrzeć z daleka na prawdziwe psy. Realizacja planu ekspozycji często odbywa się jednak pomiędzy sesjami. W trakcie wizyt początkowych opracowuje się plan, a następnie, w razie potrzeby, modyfikuje się go. Następnie Pacjent relacjonuje terapeucie, jak idzie mu realizowanie poszczególnych kroków i jakie przeżycia w związku z tym mu towarzyszą – a terapeuta uczy Pacjenta dodatkowych technik obniżających poziom lęku, wspiera go w postanowieniach i pomaga usuwać wewnętrzne blokady przed realizacją kolejnych kroków.
Czy terapia ekspozycyjna jest skuteczna?
Pamiętajmy, że to nurt poznawczo-behawioralny jest modalnością, do której należy terapia ekspozycyjna. Efekty terapii CBT są bardzo dobre i w większości przypadków zauważalne już po kilku sesjach. Nie inaczej jest z ekspozycją: szacuje się, że eliminuje ona objawy fobii w ok. 70% przypadków.
FAQ
Terapia ekspozycyjna to metoda leczenia zaburzeń lękowych, polegająca na stopniowym i kontrolowanym wystawianiu pacjenta na bodźce wywołujące lęk, co prowadzi do zmniejszenia reakcji lękowej.
Terapia ekspozycyjna jest skuteczna w leczeniu fobii specyficznych, zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych (OCD), zespołu stresu pourazowego (PTSD) oraz zaburzeń lęku społecznego.
Proces obejmuje identyfikację bodźców lękowych, stworzenie hierarchii lęku, stopniową ekspozycję na te bodźce oraz monitorowanie reakcji pacjenta w celu redukcji lęku.
Czas trwania terapii jest indywidualny i zależy od nasilenia lęku oraz postępów pacjenta; może trwać od kilku tygodni do kilku miesięcy.
Tak, badania wykazują, że terapia ekspozycyjna jest jedną z najskuteczniejszych metod leczenia zaburzeń lękowych, z wysokim odsetkiem poprawy u pacjentów.
Tak, terapia jest prowadzona w kontrolowanych warunkach przez wykwalifikowanego terapeutę, co zapewnia bezpieczeństwo pacjenta podczas procesu leczenia.
Tak, terapia ekspozycyjna jest stosowana zarówno u dorosłych, jak i u dzieci, z dostosowaniem metod do wieku i możliwości pacjenta.
Możliwe jest początkowe nasilenie lęku podczas ekspozycji, jednak z czasem objawy te zwykle ustępują w miarę postępów terapii.
Samodzielne próby mogą być nieskuteczne lub niebezpieczne; zaleca się przeprowadzanie terapii pod okiem wykwalifikowanego specjalisty.
Alternatywami mogą być inne formy terapii poznawczo-behawioralnej, farmakoterapia lub połączenie różnych metod leczenia, w zależności od indywidualnych potrzeb pacjenta.
