Czym jest „zjawisko przeniesienia” w psychoterapii?
Zjawisko przeniesienia jest jednym z najpowszechniej kojarzonych pojęć związanych z psychoterapią. Wielu kojarzy się z postacią Zygmunta Freuda i terapią „na kozetce”. Po części słusznie, bo opis i definicja przeniesienia faktycznie wyszła spod pióra ojca psychoanalizy. Obecnie rozumienie tego zjawiska i wykorzystywanie jego istnienia w procesie terapeutycznym jest jednak nieco inne, niż ponad 100 lat temu. Zostań z nami i dowiedz się: co to jest przeniesienie, skąd się bierze i jak wykorzystują je terapeuci pracujący w poszczególnych podejściach.
Co to jest „zjawisko przeniesienia”?
Zjawisko przeniesienia definiuje się jako przemieszczenie odczuć związanych z istotnymi dla nas osobami (np. rodzicami, dziadkami, rodzeństwem, nauczycielami i mentorami) na innych, z którymi stykamy się w życiu. Przeniesienie sprawia, że nasze wyobrażenia i emocje dotyczące danej osoby lub ludzi ogólnie nie są do końca zgodne ze stanem faktycznym. Możemy mieć wrażenie, że ktoś nas nie lubi, traktuje nas niewłaściwie lub ma wobec nas wrogie zamiary. W rzeczywistości są to charakterystyki, które nie dotyczą aktualnej relacji, lecz relacji z kimś, kto (zazwyczaj na wczesnym etapie życia) był nam bardzo bliski.
Przeniesienie może obejmować takie elementy naszego życia psychicznego i postępowania, jak:
- Uczucia – np. niechęć, lęk, zauroczenie;
- Postawy – np. postawa obronna wskutek przekonania, że dana osoba będzie chciała nas obrazić, zaatakować;
- Myśli – np. „siedzi, patrzy na mnie i milczy, na pewno mnie nie lubi”;
- Pragnienia i fantazje – np. pragnienie bezwarunkowej akceptacji, które nie zostało zaspokojone w relacji z opiekunami;
- Zachowania – np. złośliwe komentarze w kierunku osoby, na którą przenosimy uczucia związane z kimś, kto nas skrzywdził.
Zjawisko przeniesienia może zachodzić nie tylko w procesie psychoterapii – choć najczęściej jest kojarzone właśnie z uczuciami Pacjenta_ki względem psychoterapeuty_ki. Przeniesienie może mieć decydujący wpływ na to, w jaki sposób w ogóle postrzegamy nasze relacje z innymi ludźmi i jak w tych relacjach funkcjonujemy. Bardzo często przekłada się na stosunki w związku romantycznym, pomiędzy przyjaciółmi czy w pracy.
Co ciekawe, Zygmunt F reud początkowo postrzegał przeniesienie Pacjenta względem terapeuty jako zjawisko negatywne i potencjalnie zagrażające powodzeniu terapii. Z czasem zmienił jednak swoje stanowisko. W późniejszych pracach opisywał przeniesienie jako zjawisko konieczne do tego, aby terapia psychoanalityczna (której był prekursorem) mogła zakończyć się sukcesem.
Zjawisko przeniesienia – przykłady z gabinetu psychoterapeuty
Warto w tym miejscu podkreślić, że tym, na czym polega zjawisko przeniesienia, nie zawsze są odczucia i sytuacje o negatywnym wydźwięku. Przykład zjawiska przeniesienia to także sytuacja, w której jedna osoba będzie chciała np. „przypodobać się”, odgadnąć i następne spełnić oczekiwania drugiej. W rzeczywistości nie do końca będzie chodziło o zadowolenie tamtej konkretnej osoby, a np. o matkę tej pierwszej, która nigdy nie dostrzegała i nie doceniała jej starań w dzieciństwie. W dorosłości to dziecko może funkcjonować w relacjach z innymi ludźmi w taki sposób, aby jak najczęściej otrzymywać komplementy i wyrazy wdzięczności. Można rozumieć to jako nieświadome pragnienie odwrócenia czy naprawienia traumatycznych doświadczeń z przeszłości.
Jak już wspomnieliśmy, przeniesienie może pojawiać się i „rozrabiać” w wielu aspektach naszego życia. Przeniesienie przeżyć Pacjenta_ki na jego terapeutę_kę może być jednak szczególnie intensywne, jako że to terapeuta jest osobą, której odsłaniamy się najbardziej i z którą prowadzimy najbardziej intymne rozmowy. Gabinet psychoterapeuty jest również (najczęściej) jedynym miejscem, w którym druga strona (terapeuta) jest na przeniesienie wyczulona i wnikliwie je analizuje.
Przeniesienie może objawiać się pozornie pozytywnym i ciepłym stosunkiem Pacjenta_ki do terapeuty_ki – np. poprzez idealizację terapeuty, zgadzanie się z każdym jego komentarzem/interpretacją czy omawianie w terapii jedynie „lekkich” tematów (tak, aby chronić terapeutę przed poczuciem przytłoczenia trudnymi treściami).
Bardzo często jednak przeniesienie przejawia się w negatywnym nastawieniu Pacjenta_ki do jego terapeuty_ki. Przykłady, które pojawiają się w literaturze najczęściej, to: postrzeganie słów i zachowania terapeuty jako przejawu wrogości, interpretowanie pospolitych sytuacji (np. odwołania przez terapeutę sesji z powodu choroby) jako porzucenia/dowodu na obojętność terapeuty. Częste są również pasywno-agresywne zachowania ze strony Pacjenta_ki, wynikające z nieświadomego przekonania „on/ona na pewno chce mnie skrytykować, więc zaatakuję jako pierwszy_a”.
Jak traktuje się zjawisko przeniesienia w psychoterapii?
Większość praktykujących psychoterapeutów i prowadzących badania dotyczące psychoterapii jest zdania, że zjawisko przeniesienia istnieje i zachodzi w większości relacji na linii Pacjent – terapeuta. Argumentem przemawiającym za istnieniem przeniesienia jest choćby istnienie zjawiska schematów. Mają swój początek w dzieciństwie i jednocześnie kluczowy wpływ na to, w jaki sposób odbieramy oraz jak reagujemy na zdarzenia zachodzące w relacjach z innymi. Wiadomo również, że każdy człowiek ma swoje tzw. tematy relacyjne, na które składają się: potrzeby względem innych ludzi, wyobrażenia dotyczące tego, jak zareagują, oraz nawykowe reakcje na sygnały od innych.
Istnienie zjawiska przeniesienia zostało również potwierdzone w badaniach dotyczących terapii w różnych nurtach. Analizy pokazują, że przeszłe doświadczenia Pacjenta i problemy, z jakimi zgłasza się na terapię, mają wpływ na sposób odbioru terapeuty. Przejawy przeniesienia są również zauważane przez samych Pacjentów, którzy byli proszeni o opisanie swoich doświadczeń z terapii.
Kontrowersje wzbudza natomiast:
To, czy analizowanie zjawiska przeniesienia będzie niosło za sobą korzyść dla każdego Pacjenta?
Aktualne doniesienia wskazują, że omawianie i interpretowanie przeniesienia ma wpływ na powodzenie przede wszystkim terapii Pacjentów zgłaszających się z powodu negatywnych doświadczeń relacyjnych w przeszłości i cierpiących z powodu trudności interpersonalnych w teraźniejszości. Interpretacje terapeuty, które dotyczą przeniesienia, nie przynoszą efektu (a wręcz mogą przynieść szkodę), jeżeli zostaną odebrane przez Pacjenta jako obwiniające i wrogie lub są podawane na zbyt wczesnym etapie terapii i budowania przymierza terapeutycznego.
Pytanie, co jest przeniesieniem Pacjenta, a co już nie?
Niektórzy „krytycy zjawiska przeniesienia” wskazują, że może być ono wymówką dla terapeutów, którzy popełniają w pracy z Pacjentem błędy wzbudzające emocjonalne reakcje. To prawda, że terapeuta powinien na bieżąco, uważnie i krytycznie oceniać jakość swojej pracy – także ze względu na istnienie zjawiska przeciwprzeniesienia. Tak określa się sposób, w jaki terapeuta, na poziomie emocji i zachowania, odbiera sygnały przeniesieniowe od Pacjenta. Faktem jest również, że sam terapeuta może przenosić na Pacjenta uczucia związane z własnymi znaczącymi relacjami. Między innymi tak ważne jest, aby każdy psychoterapeuta_ka podlegał_a superwizji. Jeśli specjaliście trudno jest zapanować nad swoimi reakcjami przeniesieniowymi i przeciwprzeniesieniowymi, powinien zasugerować Pacjentowi zmianę terapeuty.
Zjawisko przeniesienia a nurt psychoterapeutyczny
To, czy i jak zjawisko przeniesienia będzie traktowane oraz wykorzystywane w terapii, w dużej mierze zależy od nurtu terapeutycznego:
- W terapiach psychoanalitycznych i psychodynamicznych jest ono jednym z głównych tematów do omówienia i przepracowania w trakcie sesji. Dostrzeżenie zniekształceń w naszych myślach i wyobrażeniach jest uważane za klucz do tego, aby Pacjent_ka w przyszłości tworzył_a bardziej satysfakcjonujące relacje z innymi ludźmi.
- W terapii humanistycznej i Gestalt uznaje się zjawisko przeniesienia, ale nie traktuje się go jako istotnego tematu w procesie. Fritz Perls – twórca podejścia Gestalt postulował nawet, aby wprost pokazywać i mówić Pacjentowi, że terapeuta nie jest jego rodzicem ani inną znaczącą postacią z życia.
- W klasycznej terapii poznawczo-behawioralnej CBT zjawisku przeniesienia nie poświęca się w zasadzie żadnej uwagi. Inaczej dzieje się w przypadku nurtów należących do nowej i rozwijającej się, tzw. 3 fali CBT. To podejścia, które wiele czerpią także z podejścia psychodynamicznego, i w których znowu kładzie się nacisk na ukryte znaczenia w relacji terapeutycznej.