Narcyzm – co warto wiedzieć o osobowości narcystycznej?
Hasło „narcyzm” często kojarzy się z ludźmi o zawyżonym poczuciu własnej wartości i całkowicie skupionymi na sobie. I faktycznie, osoby o cechach narcystycznych zazwyczaj takie wrażenie sprawiają z zewnątrz. Kiedy jednak zajrzymy do ich wnętrza, to zobaczymy, że samoocena „narcyza” bywa wysoka, ale niemal zawsze jest również bardzo krucha. Skupienie tylko na sobie jest natomiast pozorne, bo tak naprawdę są to osoby, które przykładają ogromną wagę do opinii innych na swój temat. A zatem: co to jest narcyzm w rozumieniu psychiatrii i psychoterapii? W jaki sposób kształtują się cechy narcystyczne i jaki mogą mieć wpływ na samego „narcyza”, a jaki na jego otoczenie?
Co to jest „osobowość narcystyczna”?
Na początek warto podkreślić, że niektóre objawy narcyzmu – podobnie, jak objawy innych zaburzeń osobowości – mogą występować u każdego z nas, ale w niewielkiej liczbie i niewielkim nasileniu, nie wpływając poważnie na funkcjonowanie. Wówczas nie diagnozuje się zaburzenia osobowości.
Cechy narcystyczne uwidaczniają się u szczególnie wielu osób w okresie dojrzewania. Wrażenie, że moje przeżycia wewnętrzne i przemyślenia są wyjątkowe, że jestem stworzony_a „do wyższych celów” , jest powszechnym i naturalnym doświadczeniem dla wieku nastoletniego. Zdecydowana większość ludzi redukuje jednak u siebie takie skłonności, z biegiem lat i w miarę osiągania emocjonalnej dojrzałości.
Osobowość narcystyczną – w myśl klasyfikacji DSM-5 – można natomiast zdiagnozować u osoby dorosłej, u której można zauważyć co najmniej kilka cech narcystycznych i:
- Której doświadczenia wewnętrzne – myśli, uczucia, doznania, emocjonalność – wyraźnie różnią się od doświadczeń innych ludzi z tej samej kultury (np. z ogólnej populacji Europy);
- Która przejawia zaburzenia w obszarze postrzegania rzeczywistości, funkcjonowania zawodowego/szkolnego i społecznego, w relacjach interpersonalnych;
- Której trudności są zauważalne w różnych kontekstach (np. zarówno w relacjach romantycznych, jak i przyjacielskich czy rodzinnych);
- Której problemów nie da się wytłumaczyć chorobą somatyczną lub innym zaburzeniem zdrowia psychicznego.
W DSM-5, zaburzenia osobowości dzieli się na wiązkę A, B i C. Do wiązki B, oprócz osobowości borderline czy antyspołecznej, należy narcyzm. Co to jest? Zaburzenia z tej wiązki łączą teatralność w zachowaniu, chwiejność nastroju, zabieganie o uwagę innych, ale też częste konflikty z dalszymi i bliższymi sobie ludźmi.
Kim są osoby narcystyczne?
Zaburzenia osobowości typu narcystycznego zazwyczaj rozpoczynają się w drugiej lub trzeciej dekadzie życia, i utrzymują się w późniejszym okresie. Nieco częściej dotyczą mężczyzn. Aktualnie uważa się, że kryteria dla diagnozy osobowości narcystycznej spełnia około 6-7% populacji ogólnej.
Zachowania osób o cechach narcystycznych są bardzo specyficzne i trudne do zaakceptowania dla otoczenia. To ludzie, którzy często są oceniani przez innych jako „po prostu” wyniośli czy zadufani w sobie. Nie można jednak zapominać, że osobowość narcystyczna nie kształtuje się przez przypadek. Duży wpływ na występowanie zaburzeń narcystycznych mają poważne błędy wychowawcze i zaniedbania rodziców czy opiekunów. Ich postępowanie sprawia, że dziecku brakuje bezwarunkowej akceptacji siebie, a zachowania i cechy narcystyczne są maską, którą te dzieci (już jako dorośli) zasłaniają swoje poczucie bezwartościowości.
Na rozwinięcie się zaburzenia osobowości typu narcystycznego szczególny wpływ mogą mieć:
- Niedostępność emocjonalna i chłód rodziców;
- Chwiejność emocjonalna opiekunów, tendencja do naprzemiennego idealizowania i dewaluowania dziecka;
- Zawstydzanie i upokarzanie dziecka;
- Dawanie dziecku do zrozumienia, że jego wartość czy zasługiwanie na miłość jest zależne od jego postępowania, osiągnięć.
Narcyzm – objawy narcystycznego zaburzenia osobowości
Objawy osobowości narcystycznej obejmują takie cechy i tendencje, jak:
- Tzw. wzorzec poczucia wielkości – wyniosła postawa względem innych i/lub fantazjowanie o byciu kimś wyjątkowym, osiągającym szczególne sukcesy;
- Bardzo silna i zazwyczaj niezaspokojona potrzeba bycia podziwianym, często niewspółmierna do rzeczywistych osiągnięć;
- Potrzeba ciągłego komplementowania przez innych;
- Koncentracja na własnych przemyśleniach i doznaniach;
- Chęć nawiązywania relacji z innymi wyjątkowymi osobami, przekonanie, że warto zadawać się wyłącznie z ludźmi o elitarnym statusie;
- Zazdrość (niekiedy chorobliwa) odczuwana w stosunku do osób, które osiągnęły już coś, o czym narcyz marzy.
Osoby o cechach narcystycznych są bardziej narażone na epizody psychotyczne, które stanowią reakcję na dysonans pomiędzy tym, za kogo „narcyz” uważa się lub chciałby się uważać, a tym, co tak naprawdę osiągnął i co sądzą o nim inni ludzie. Częstym doświadczeniem osób narcystycznych są również stany lękowe, depresja i inne zaburzenia nastroju – związane z niezaspokojoną potrzebą bycia „kimś”.
W kontekście narcyzmu często mówi się również o braku empatii i tendencji do wykorzystywania innych ludzi do różnych swoich celów. Nie jest to jednak charakterystyka wszystkich osób narcystycznych. Nie ma bowiem jednej odpowiedzi na pytanie, czym jest narcyzm, a zjawisko to rozróżnia się na dwa typy:
Narcyzm wielkościowy
Czyli klasyczny typ narcyzmu, który – poza wyżej wymienionymi cechami – faktycznie cechuje się niewielkim poziomem empatii, niechęcią/brakiem zdolności do przyjmowania perspektywy innych osób, skłonnością do wykorzystywania innych ludzi i nastawianiem ich przeciwko sobie.
Narcyzm wrażliwy
Osoby, które charakteryzuje narcyzm wrażliwy, znacznie częściej zgłaszają się na psychoterapię. Ci Pacjenci charakteryzują się co prawda „typowymi” cechami narcystycznymi, ale można u nich dostrzec również krytycyzm, nieufność i podejrzliwość w stosunku do innych osób, tendencje do izolowania się i zamartwiania. Bliscy postrzegają ich często jako negatywnie nastawionych do życia, przyjmujących postawę obronną.
Przykłady zachowań narcystycznych
Osoby cechujące się narcyzmem wrażliwym mają większą świadomość swoich trudności i większe zrozumienie dla innych osób. Dopóki jednak nie zaangażują się w długoterminową psychoterapię, także mogą na różne sposoby krzywdzić i ranić innych ludzi – zwłaszcza tych bliskich.
Jakich słów używa narcyz i po czym go rozpoznać?
Istnieją pewne charakterystyczne zachowania osób o cechach narcystycznych, które zbiorczo określa się jako narcystyczną przemoc. Najczęściej składa się na nią:
- Gaslighting – lekceważenie Twojego smutku i rozżalenia w reakcji na działania narcyza – słowa, jakie często słyszą ofiary narcystycznej przemocy, to „przesadzasz”, „nie doceniasz tego, co dla Ciebie robię”, „tylko żartowałem_am, a Ty robisz aferę”;
- Krytyka, ośmieszanie i poniżanie Ciebie i Twoich działań;
- Wybuchy złości, najczęściej niespodziewane i występujące w reakcji nawet na drobne nieporozumienia;
- Sugerowanie, że jesteś kimś gorszym, niż „narcyz”;
- Izolowanie Cię od innych bliskich, nastawianie przeciwko innym.
Psychoterapia narcyzmu jest możliwa, ale musi być decyzją samej osoby, której narcyzm dotyczy. Jeśli jesteś na tej stronie, bo jesteś partnerem_ką, przyjacielem, dzieckiem lub rodzeństwem osoby o widocznych cechach narcystycznych, bardzo ciepło zapraszamy Cię do udziału w warsztatach psychoedukacyjnych dla ofiar narcystycznej przemocy.