Wczesne oznaki zaburzeń ze spektrum autyzmu a prawidłowy rozwój dziecka. Co jest „normalne”, a co powinno zaniepokoić?
Każde dziecko rozwija się w indywidualnym tempie. Jednocześnie bardzo często zdarza się, że zachowanie dziecka – niezależnie od jego wieku – budzi niepokój rodziców. Zdarza się, że trudne i nieprzyjemne zachowania dziecka są normalnym, choć niełatwym dla otoczenia elementem rozwoju. W Internecie roi się od różnych – nie zawsze merytorycznie poprawnych – porad i wskazówek, co jest elementem normalnego rozwoju malucha, a co powinno zaniepokoić. W tym artykule odwołujemy się tylko do najaktualniejszej wiedzy i wyjaśniamy, co nie jest powodem do szczególnych obaw, a co – spośród najczęściej zgłaszanych przez rodziców małych dzieci wątpliwości – może być wczesnym symptomem zaburzeń ze spektrum autyzmu i powinno być skonsultowane z psychiatrą lub psychologiem dziecięcym.
Niniejszy tekst nie zastępuje profesjonalnej porady lekarskiej. Pamiętaj, że nawet, jeżeli Twoje dziecko ma niżej opisane objawy, to nie jest to jednoznaczne z tym, że ma zaburzenia ze spektrum autyzmu. Objawy mogą być spowodowane innymi trudnościami lub nawet chorobą somatyczną u dziecka. Najważniejsze, by zgłosić się do specjalisty – najlepiej psychiatry lub psychologa dziecięcego. Niezależnie od tego, jaka zostanie postawiona diagnoza, najważniejszy jest tutaj czas. Dziecko objęte wspomaganiem rozwoju odpowiednio wcześnie ma szansę na znacznie lepsze funkcjonowanie i osiąganie sukcesów na kolejnych etapach życia.
Brak uśmiechu
To prawda, że brak uśmiechu jest jednym z najwcześniejszych symptomów autyzmu. Tak zwany uśmiech społeczny, czyli możliwy do zauważenia przez drugiego człowieka (dzieci uśmiechają się już od urodzenia, ale pierwsze uśmiechy przyjmują formę grymasu, którego nie da się odróżnić od innych) powinien pojawić się już około 4 tygodnia życia. Jego brak może wiązać się z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, ale nie musi. Dziecko może nie uśmiechać się także m.in. z powodu zaburzeń neurologicznych w obszarze twarzy czy problemów ze wzrokiem lub słuchem. Dlatego też swoje pierwsze kroki z dzieckiem należy w takiej sytuacji skierować do prowadzącego pediatry lub neurologa dziecięcego.
Inne objawy, które powinny skłonić rodziców starszego dziecka do wizyty u lekarza lub psychologa dziecięcego, to ogólnie zubożona ekspresja mimiczna (dziecko rzadko przybiera wyraz twarzy wyrażający emocje) oraz mała liczba lub skąpość gestów (np. dziecko nie macha na „papa”, nie wskazuje ciekawiących je przedmiotów rączką).
Dziecko nie mówi
Rozwój mowy jest kwestią bardzo indywidualną. Zdarzają się półtoraroczne dzieci, które mówią już pełnymi zdaniami. Zdarzają się także czterolatki, które mówią płynnie, ale nadal niewyraźnie lub niegramatycznie. Najważniejsze jest jednak to, czy dziecko wyraża chęć kontaktu ze światem, a w szczególności z opiekunami? Czy usiłuje mówić, choćby miały być to pojedyncze słowa? Jeżeli nie potrafi czegoś nazwać, to usiłuje pokazać? Czy rozumie i wykonuje proste polecenia (to umiejętność, którą powinno opanować dziecko około 18 miesiąca życia)?
Zmniejszona potrzeba kontaktów społecznych jest jedną z najbardziej charakterystycznych oznak zaburzeń ze spektrum autyzmu. Istnieje zatem małe prawdopodobieństwo, że dziecko, które mówi mało, ale oprócz tego jest pogodne i towarzyskie, ma zaburzenia ze spektrum. Niezależnie od tego każde dziecko, które ukończyło drugi rok życia, a mówi niewiele (zasób słownictwa dziecka w tym wieku powinien sięgać powyżej 50 słów), powinno zostać skonsultowane przez psychologa dziecięcego i/lub logopedę.
Dziecko mówi „dziwne rzeczy”
Niestworzone historie lub zniekształcone opowieści zasłyszane od innych dzieci lub dorosłych zdarzają się nawet dzieciom w wieku szkolnym. Konfabulacje nie są czymś pożądanym i warto uświadamiać w tym obszarze szczególnie starsze dzieci. Jeżeli jednak pociecha nie oszukuje nas notorycznie, aby zyskać jakieś korzyści, lub nie opowiada historii przepełnionych agresją do siebie lub innych, nie ma powodu do szczególnego niepokoju.
Jednym z istotniejszych symptomów autyzmu są echolalia, czyli powtarzanie słów usłyszanych od innych. Co bardzo ważne – „papugowanie” jest elementem normalnego rozwoju u dzieci pomiędzy drugim a trzecim rokiem życia. Wówczas echolalia przybierają formę bezpośrednią, czyli dziecko powtarza słowo lub zdanie od razu po tym, gdy je usłyszy. Echolalia powinny być powodem niepokoju u starszych dzieci, w szczególności wtedy, gdy mają formę odroczoną – czyli wtedy, gdy dziecko powtarza frazy zasłyszane kilka godzin lub nawet kilka dni temu.
Objawem ASD są także:
- mowa stereotypowa – używanie stałego, sztywnego repertuaru słów. Zaalarmować powinny „rytuały” w obszarze komunikacji – np. dziecko naciska na rodzica, aby zawsze witał się z nim tymi samymi słowami, gdy wraca z pracy;
- mowa pedantyczna – kiedy dziecko mówi w sposób wyszukany i nieadekwatny do wieku, zbyt często poprawia innych;
- mowa idiosynkratyczna – dość nietypowy objaw; polega na częstym używaniu słów pozornie poprawnych, ale niepasujących do sytuacji – np. nazywanie kobiet i dziewczynek „samicami”.
Bawi się ciągle tak samo i nie znosi zmian
Posiadanie ulubionych zabaw, które dziecko mogłoby „klepać” całymi dniami, jest normalnym elementem zachowania nawet wśród kilkulatków. Należy jednak zwrócić uwagę na kilka aspektów:
- czy dziecko jest skłonne bawić się w coś innego, gdy zaproponuje to dorosły lub rówieśnik?
Niepokój powinien budzić fakt, że starsze dziecko (cztero-, pięcioletnie) jest bardzo niechętne do pójścia na kompromis i przyjęcia propozycji zabawy lub wspólnej aktywności od innej osoby. Może być to objaw autyzmu, ale także innych trudności u dziecka – dlatego warto skonsultować je z psychologiem dziecięcym.
- czy pociecha nie ogranicza swoich zabaw lub zainteresowań do jednego obszaru lub przedmiotu?
Może to świadczyć o występowaniu u dziecka tzw. sztywnych wzorców zainteresowań. Osoby z zaburzeniami ze spektrum autyzmu często wykazują obsesyjne wręcz zainteresowanie jednym przedmiotem, tematem, serialem itp. Może być to ulubiona zabawka, ale także np. gatunek zwierzęcia, obszar tematyczny (np. motoryzacja) albo coś nietypowego (np. dziecko chce się bawić tylko sznurkami albo drutami).
- czy dziecko nie wykonuje w trakcie zabawy powtarzalnych sekwencji ruchów?
Mowa o stereotypiach ruchowych, czyli powtarzalnych ruchach (np. charakterystyczny ruch ręką albo nogą) które dziecko powtarza podczas zabawy albo innych, codziennych aktywności. Zdarza się również, że dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu są tzw. niedostymulowane. Wtedy próbują sobie zapewnić dodatkowe doznania sensoryczne np. poprzez nietypowe ruchy gałkami ocznymi.
- czy dziecko bawi się w „scenki z życia”?
Elementem zdrowego rozwoju dziecka są zabawy, w których dziecko naśladuje w jakimś stopniu codzienne sceny z życia (np. karmi misia). Dwulatek powinien już wykazywać zainteresowanie prostą zabawą naśladowczą, np. kąpielą lalki. Starsze dzieci – między drugim a siódmym rokiem życia – zaczynają wykorzystywać elementy zabawy symbolicznej, czyli wymyślają zabawy z „fabułą” (np. bawią się w złodziei). Charakterystycznym elementem zabawy symbolicznej jest wykorzystywanie przedmiotów kreatywnie, niezgodnie z ich przeznaczeniem (na przykład dziecko samo wymyśla, że patyk posłuży mu za miecz).