Ziemia jest płaska, a światem rządzą Illuminaci. Dlaczego wierzymy w teorie spiskowe?
Zapewne niejednokrotnie zdarzyło Wam się słyszeć historie o tym, jak Amerykanie przeprowadzili zamach na wieże World Trade Center, a odpowiednio dawkowana witamina C wyleczyła kogoś chorego na zaawansowany nowotwór. Na internetowych forach roi się od „płaskoziemców”, którzy z uporem ekspertów powtarzają teorię o tym, jakoby Ziemia była dyskiem, nad którym zawieszony jest kosmos, a antyszczepionkowcy licytują się tam na liczbę chorób, jakie mają rzekomo powodować szczepienia. Brzmi niedorzecznie? Jak się okazuje, ponad połowa z nas wierzy w przynajmniej jedną, nie popartą żadnymi dowodami, teorię spiskową.
Ciekawy eksperyment w 2014 r. przeprowadzili naukowcy z Uniwersytetu w Chicago. Wymyśloną na poczekaniu teorię przedstawili respondentom, pytając: „Słyszałeś, dlaczego każą nam zmieniać żarówki na energooszczędne świetlówki? Rząd nakazał ich używanie, bo ich światło powoduje, że ludzie są bardziej posłuszni i łatwiej nimi sterować”. Co ciekawe, 17 proc. zapytanych odpowiedziało, że spotkali się już w przeszłości z taką teorią, natomiast 10 proc. z nich zadeklarowało, że w nią wierzy. W ramach drugiej części badania respondenci zapytani zostali natomiast o teorie, z którymi faktycznie mieli już wcześniej styczność, w tym o kwestię zamachu z 11 września 2001 r. Blisko jedna piąta (19 proc.) respondentów odpowiedziała, że podziela zdanie, iż za zamachem stoją Stany Zjednoczone. W efekcie okazało się, że ponad połowa uczestników badania wierzy w przynajmniej jedną z przytoczonych teorii…
Inny ciekawy wniosek dotyczący naszej wiary w teorie spiskowe płynie z badania przeprowadzonego w 2013 r. na Uniwersytecie w Kent w Wielkiej Brytanii. Brytyjscy naukowcy dowiedli, że w przypadku osób wierzących w choć jedną z teorii spiskowych istnieje znacznie większe prawdopodobieństwo, że uwierzą oni także w kolejne. Zaskakujące jest tu jednak coś innego – teorie te nie tylko nie muszą mieć żadnego logicznego wytłumaczenia, ale wręcz mogą się wzajemnie wykluczać. Jak wytłumaczyć tak irracjonalne podejście? Otóż według twórców badania niektóre osoby posiadają pewne szersze przekonania wspierające wiarę w teorię spisku. Naukowcy ustalili także, że istotne znaczenie ma w tym kontekście dzieciństwo – osoby, u których w dzieciństwie wykształcił się lękowy styl przywiązaniowy mają większą skłonność do wiary w teorie spiskowe.
Jednym ze składowych mechanizmów, które przyczyniają się do naszej wiary w teorie spiskowe jest podstawowy błąd atrybucji. W skrócie pojęcie to opisuje skłonność do upraszczania otaczającej nas rzeczywistości, tworzenia schematów, dzięki którym łatwiej zrozumiemy konkretne zjawiska. Co istotne, ich przyczyny zwykle przypisujemy zachowaniu innych osób (lub własnemu), umniejszając przy tym rolę niezależnych czynników zewnętrznych. Tym sposobem niepowodzenie projektu przypisujemy zespołowi („nie starali się wystarczająco, są mało ambitni”), nie uwzględniając okoliczności. Amerykański historyk nauki Michael Shermer w swojej książce zatytułowanej „Why people believe weird things” skłonność do wiary w teorie spiskowe tłumaczy z kolei ewolucją. Chęć jak najszybszego „połączenia kropek” i stworzenia w głowie gotowego scenariusza zdarzeń odwołuje bowiem do czasów, w których niejednokrotnie zależało od tego nasze życie.
Za jeden z powodów tego, iż postprawda ma się obecnie wyjątkowo dobrze uznaje się także Internet, w którym każda mądra i poparta dowodami naukowymi teoria bardzo szybko znajduje swoją kontrteorię, a na forach internetowych aż roi się od samozwańczych ekspertów z różnych dziedzin. Katalog mediów, z których możemy czerpać informacje cały czas się powiększa i tylko od nas zależy to, po które źródła sięgniemy. Z każdej strony zalewani jesteśmy bowiem informacjami, w tym często fake newsami, nad których genezą nie zawsze mamy czas się pochylić. Nasza wrodzona skłonność często każe nam z kolei filtrować informacje w taki sposób, aby docierały do nas tylko te, które w jakiś sposób wpisują się w nasz wypracowany już światopogląd. Nasz mózg woli bowiem przetwarzać informacje dla siebie przyjemne, wspierające obraną wcześniej drogę, co często nie pozostawia nam miejsca na wątpliwości i sceptycyzm.